مأخذ : دومین کنفرانس بین المللی سرمایش، گرمایش و تهویه مطبوع – خرداد 1389
سخنران: مهندس روح الله واصف

این مقاله در سخنرانی اختتامیه کنفرانس ارائه شده است.

…..

گفتيم که برای گرمايش آب، سوخت را د ر تون حمام می سوزاندند. حرارت و دود حاصل از تون، از طريق دالان هاي زيرزمينی كه گربه رو، کوچه بندی و يا زير کار خوانده مي شو د، به دودکش ها انتقال مي یافته است. [3] اين گربه روها از زير قسمت گرم خانه تا زير بينه ادامه داشته است و در بينه تعداد اين گربه روها كم مي شده است. [11] چون فضاي اين گربه روها را دوده فرا مي گرفته است و احتياج به تميز كردن داشته، معمولاً ابعاد آن را به اندازه ای مي گرفتند كه یك نفر به طور خميده بتواند وارد آن شود و تعميرات احتمالي و نظافت آن را انجام دهد . روي گربه روها را با سنگ هاي ورقه مرمر و يا سنگ هاي مشابه مي پوشاندند. اين نوع سنگ نه تنها امكان تبادل حرارت بين گربه رو و فضاي داخل حمام را میسر مي  کرد ه بلكه از نظر دوام، نظافت و شست وشوي سطح آن، بهتر از مصالح دیگر بوده است. [3]

 

گربه روها از اطراف به دودکشهاي تعبیه شده در دیوار گرم خانه متصل است. [30] سوراخ دودکش نبايد به داخل حمام باز شود. [14] دودکش ها كه خود بخشی از سيستم گرمايش به شمار مي روند دو گونه بوده اند: دودکش كمكي و دودکش هاي كناري (اصلي). دودکش كمكي كه بر روي تون يا آتشخانه نصب مي گردد، به هنگام آغاز آتش، دود را منتقل مي کند.

پس از آتش گرفتن سوخت و نزدیك نمودن آن به نقطه ي احتراق، با بستن خروجي دودكش به وسیله كف گيركي كه در روي بام تعبیه شده حرارت و دود را از درون كانال كف حمام (گربه رو)، مکيده و از دودکشهاي كناري خارج مي کنند. ضمناً دودکش هاي كناري، داراي کف گيرك هستند كه با اين ابزار حركت دود و به تبع آن توزيع حرارت، در تمام نقاط حمام قابل كنترل است. گربه روهاي كف حمام كه تون را به دودکش وصل مي کند، با حذف يا اضافه نمود ن تيغه اي، از مسير حركت دود خارج شده يا به آن وارد مي شود. بدین ترتيب مي توان حركت دود داخل آن را اصلاح كرد. [30] چون براي گرم کردن آب، حرارت بسيار لازم بود، در نتيجه به دودکش هاي مرتفع احتياج بود كه دود حمام را در سطح بالاتري پخش نمايد. [7] می بينيم كه حرارت به گونه اي مفيد و یكنواخت، در تمام سطح پخش مي شده است. به عنوان مثال، در حمام وكیل شيراز، در زير گرم خانه گربه روهايي در ابعاد 100× 50 سانتي متر به صورت شطرنجی ساخته شده است [27].

جالب است كه معمولاً یك گربه رو اصلي است-كه به حفره تون راه دار د – و ساير گربه روها به اين مسير اصلي مي رسند ؛ مانند حمام رهنان اصفهان. [21] دودکش هاي كناري عمدتاً در داخل دیوار گرم خانه قرار دارند كه قاعدتاً از انرژي حرارتي، بيشترين استفاده مي شود .
اگر دو يا چند حمام به هم متصل باشند، مانند حمام های بزرگ (سلطنتي) و كوچك باغ فين كاشان و حمام چهارفصل اراك و يا حمام بزرگ و كوچك سلطان ميراحمد كاشان، خزانه هاي آب گرم و تون و دودکش حمام در ميان ساختمان قرار داده می شده اند تا از اتلاف انرژي جلوگيري شود. [25] به هرحال همين سيستم گرمايشی مي تواند عامل مهمي در وسيع شدن حمام ها باشد.[16] پزشكاني چون ابوعلي سينا از همين گرمايش براي درمان بيماران خود، استفاده فراوان برده اند. [31]
نكته ي جالب دیگر استفاده از آب خزينه براي گرمايش محيط است. اينجانب در حمام سلطان ميراحمد کاشان به سيستمی برخوردم كه آب خزينه را بر روي دیوارهاي مجاور آن منتقل مي نمود. به اين شكل که لوله اي كوچك و سفالي، امكان خروج آب خزينه بر روي دیوارها را فراهم مي نموده است. به این ترتیب دیوارها نيز همواره گرم بوده اند.
شايد در حمام هاي دیگر نيز از این روش استفاده مي شده است كه ما بي اطلاع از آن هستيم.

عايق کاري رطوبتي

از كارهاي فني و مهم حمام، آب بندي خزينه آن بوده است. اين كار اگر صحيح انجام نمي شد، خزينه حمام احتياج به تعميرات مداوم داشته كه باعث كسادي بازار و صرف هزينه زيادي مي شد. بدین جهت آب بندي خزينه حمام كار هر بنايي نبوده و امري تخصصي محسوب مي شده است.
براي دیوارها و كف خزينه، از ملات ساروج استفاد ه مي کردند. [3] ساروج ملاتي متشكل از آهك خالص و خاكستر و ماسه بادي ولويي (لويي مغز ني است كه در اینجا مانند كاه است در کاهگل) است كه در مناطق مختلف با تغییراتی مثل افزودن خاك رس و موي گوساله و … جهت آب بندی حوض و آب انبار به كار مي رو د. [15]
قسمتی که عایق کاری آن اهمیت خاصی داشته، تیان بوده است. جهت آب بندی تیان، در مناطق مختلف، تر كیبات مختلفي را به كار مي برده اند. توجه كنيد كه اين ملات در عين چسبندگي به مصالح خزينه و تيان، بايد قدرت تحمل حرارت تون و فشار آب را هم داشته باشد؛ بدون آنكه از خود آبي عبور دهد. [3] بعضی از پيه دارو (پي آب كرده + پنبه + ساروج+ چوب تراشه بيد( استفاده مي كرده اند. [11] بعضي دیگر از خاك رس و آهك یك به دو پشم بز و آب پيه يا موم استفاده مي کرده اند و لايه اي از كرباس و قير و ملات را در زير و لبه ي تيان مي گستراندند تا لبه ي دیگ کاملاً آب بندي گردد. [7]
یكي از بنايان قدیمي حمام هاي همدان به نام استاد داود نواب روش خود را بدین شرح توضيح مي دهد: اين ملات مخلوطي از سفيده تخم مرغ، آهك، خاك رس و خاكستر و قدري موي بز و يا موي سر انسان (جهت جلوگيري از ترك خوردن ساروج) است. اين ملات دو روز ورز داده مي شود و بعد آن را در زير تيان که بيست سانتي متر از اطراف آن روي پايه و آجري است مي ريزند.
سپس تيان را روي ملات گذارده و خزينه را از آب پر مي کنند . بعد ملات ساروج را به صورت لوله درمی آورند و شخصي، كه بتواند چند دقيقه زیرآب بماند، اين ملات را كار مي گذارد. به طوری که محيط اطراف تيان را بپوشاند و درز يا منفذي باقي نماند. [3]

تهویه هوا

فرض كنيم كه مي خواهيم ساعتي چند در حمامی گرم و مملو از بخار همراه با عده اي دیگر، به استحمام بپردازيم. آیا تحمل چنین فضایی به سادگی ممکن خواهد بود؟
حکیم بوعلی سینا می گوید: «سرآمد گرمابه ها، گرمابه های دیر بنیاد، داراي فضاي وسيع و آب زلال است. [29]
محمدکريم خان كرماني نيز مي گويد: «و بدان که حمام بايد سقفش بلند باشد تا هوايش به جهت نفس هاي مردم و عفونت چرك ها و زیرآب ها و متوضي ها فاسد نشود و روزنها داشته باشد كه هر زمان هواي آن متعفن شود، شيشه هاي آن را بردارند. [14]

عمل نورگيري و تهويه در حمام ها توسط روزنه هاي متعدد صورت مي گيرد. بدین صورت كه با باز و بسته كردن شيشه يا پنجره آن در  فصولی از سال، دما و رطوبت در داخل حمام تنظیم شود. نورگیرهای دیوارهای جانبی، پنجره هاي مشبك آجري يا كاشي مي باشند كه در داخل شبكه آن شيشه به کاررفته است.
در بعضي حمام ها، در پايين ترين نقطه ي عرقچين گنبد سر بينه و گرم خانه نيز، روزنه هايي به چشم مي خورد. جهت جلوگيري از ورود برف و باران و باد نقاب حفاظي در خارج آن تعبيه مي گردد. اين نورگيرها داراي پنجره چوبي يا سنگ مرمري هستند كه ورود و خروج هواي داخل حمام را تحت كنترل قرار مي دهند. [7] گاهی روزنه های خاصی نیز در بالای گنبد گل جام ها قرار می دادند .

 

بازكردن پنجره هاي زير طاق در مواقعی كه هواي حمام سنگين و آلوده بوده و همچنين استفاده از روغن و يا نفت تميز براي چراغ و خاموش كردن چراغ در بيرون از محوطه حمام، از جمله تمهيداتي بوده كه براي سالم نگاه داشتن هواي حمام به كار گرفته مي شده است. [3]
در استفاده از جام هاي شيشه اي كه در سقف براي نورگيري استفاده مي کردند نيز د قت می نمودند. قطر این جام ها و تعدادشان بستگي به گرما و سرما فضاي زير آن داشته است. [11]
علاوه بر اين موارد، راهروی ورودي به حمام و ساير دالان ها داراي پيچ و خم فراوان بوده است تا هواي بيرون داخل نشود و گرد وغبار نيايد. [14] به موارد بالا بيفزاييد اين قانون را: «محتسب بايد گرمابه دار را موظف بدار د كه … روزانه دو بار با بخورهايي از قبيل كندر و مصطكي و لادن گرمابه را خوشبو كند. [41]

و اين تمام داستان حمام نيست. حمام نه فقط بنايي خاص، بلكه مكاني جهت برخي آيين ها و مراسم بوده است. مراسم بسيار زيبايي مثل حنابندان، حمام عروسي و زايمان و غيره نيز در آن انجام مي گرفته است. [24]
مثل ها و حكايت هاي فراواني زاییده حمام و مراسم مربوط به آن است. فراوان شعرها با بن مایه ی گرمابه و حمام در ادبيات فارسي موجود است. همه ي ما، ماجراي سعدي و گل خوشبوي او را شنيده ايم. چند بيتي از مثنوي معنوي نيز پيش از اين ذكر شد .
طبيان نيز از گرمابه بهره ها برده اند. از رسول خد ا (ص) منقول است: دواي بلغم، حمام است. دانشمندان مسلمان از هوا، بخار، آب سرد و گرم و مشت و مال (ماساژ) به منظورهای پزشكي استفاده مي كرده اند . (بعضي دانشمندان لغت شناسي برآنند كه كلمه ي انگليسي و فرانسه ماساژ از اصل عربي مس به معناي دست ماليدن گرفته شده است.) [32] و [33] ابن سینا (حكیم نامدار ايراني) در كتاب خود «القانون في الطب» در باب معماري و ساختمان حمام نظرياتي ارائه مي دهد. [29]

همچنین نظريات بدیع و بی نظيري در باب درمان بيماري های مختلف با استفاده از رطوبت و حرارت حمام ذكر مي کند. [31]
زكرياي رازي نيز رساله ای با عنوان رساله في الحمام و منافعه و مضاره به رشته تحرير درآورده است. [34] احادیث فراواني نيز در باب اهميت و چگونگي حمام ذکرشده است. در برخي روايات توصيه هايي شده كه به نظر مي رسد در آن ها به نوعی تماس تدريجي بدن با آب و هواي گرم حمام سفارش شده تا بدن به طور ناگهاني دچار تغيير دما نشود. [35] و اين اساس ساخت حمام است. آن گونه كه پيش از اين، از آن سخن گفتیم.
و شما بگو ييد پاسخ اين چيستان چيست؟
عجايب صنعتي دیدم در اين دش
سرش در آب و دنبالش در آتش
به یک دم مي خوره صد آدمي را
و بيرون مي دهد ماه منقش [36]

مراجع

] 1[ كرماني، افض لالدي‌ن، رساله صلا حالصلاح ضميمه عق دالعلي، روزبهان، نقل ب هواسط هی منبع ] 40 [
] 2[ الحلبي الشافعي، علي بن برها نالدي‌ن، السيره الحلبيه، جزء اول، د اراحيا التراث العربي، بيروت، نقل ب هواسطه ی منبع
]40[
] 3[ قبادي‌ان، وحيد، بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ سوم. 1384 .
] 4[ مستوفی، عب داله، تاریخ اجتماعی و ا دواری قاجار، ج اول. نقل به واسطه منبع ] 3[
] 5[ بلاذري، ترجمه دك‌تر آذرتاش آذرنوش، فتوح البل دان، بنياد فرهنگ ايران. 1346 . نقل ب هواسط هی منبع [ 7]
] 6[ ملازا ده، كاظم، محم دي، مريم، بناهاي عا مالمنفعه )آب انبار، بازار، پل و س د، حمام(، سازمان تبليغات اسلامي
حوزه هنري. چاپ اول. 1379 .
] 7[ يكاني، محمد يوسف، معماري ايران ) دوره اسلامي(، سمت. چاپ سوم، 1383 .
] 8[ يكاني، محم د يوسف، شهر اسلامي جرجان، برلين. 1984 ، نقل به واسطه منبع ] 7[
] 9[ فخاري تهراني، فرها د، « حمام د ر گذر زمان د انشكد ه معماري و شهرسازي « د انشگاه شهي د بهشتي، سال دهم
شماره ي 30 ، نقل به واسطه منبع 30
] 10 [ بابك راد، جواد، « معماري بومي و سنتي جنوب ايران استان ساحلي، «مجله فرهنگ و هنر، دوره 14 ، ش 158 ،
آذر 54 .
] 11 [ پيرنيا، محمدك‌ريم، آشنايي با معماري اسلامي ايران، دانشگاه علم و صنعت، چاپ هشتم، 1383 .
] 12 [ حاجي قاسمي، كامبيز، گنج نامه فرهنگ آثار معماري اسلامي ايران، د فتر هج دهم: حما مها، مركز اسناد و
تحقيقات د انشك ده معماري و شهرسازي د انشگاه شهيد بهشتي، انتشارات روزنه، 1383 .
] 13 [ مهرتاش، آتوسا، بر داشت معمارانه حمام با استفاد ه از اسنا د تاريخي، نقل از منبع ] 39 [.
] 14 [ کری مخان كرماني، محمد، رساله د ر متعلقات به صنعت دلاكي، كتاب خطي، چاپ سنگي، نقل ب هواسطه منبع
.]13[
] 15 [ فلاح فر، سعيد، فرهنگ واژ ههاي معماري سنتي ايران، چاپ اول، 1379 .
] 16 [ فخار تهراني، فرهاد، حمام به شيوه اصفهاني، نقل از منبع ] 39 [.
] 17 [ وافي، محمدحسین، مرمت، احيا و تغ يير كاربري حمام وزير اصفهان، نقل از منبع ] 39 [.
] 18 [ غزالي، امام محمد، به كوشش حسين خدي‌و جم، يكمياي سعا دت، علمي و فرهنگي، ج 1، نقل ب هواسطه ی
منبع ] 40 [.
] 19 [ نصف جهان في تعريف الاصفهان، نقل ب هواسطه منبع ] 16 [
] 20 [ موسوي، محمد، حمام تاريخي د وره ايلخاني در شهر حريره، نقل از منبع ] 39 [.
] 21 [ ذاكر عاملي، ليلا، اسفنجاري، عيسي، حمام رهنان، نقل از منبع ] 39 [.