گرمابه، اوج هنر مهندسی- بخش اول

واحد سایت
۲۹ فروردین ۱۳۹۷
No Comments

مأخذ : اولین کنفرانس بین المللی سرمایش، گرمایش و تهویه مطبوع – خرداد 1388
تألیف: مهندس روح الله واصف

چکیده

در تاریخ این مرز و بوم، احترام پدران ما به شأن و مقام والای انسانی کاملاً مشهود است. گرمابه از نمونه هایی درخور و قابل توجه در این مورد است. گذشته از این چنین مواردی بیانگر این نکته اساسی است که علم گرمایش و سرمایش و تهویه مطبوع، علمی وارداتی نبوده است. در این مقاله آب رسانی، دفع فاضلاب، تهویه و گرمایش مناسب در یک گرمابه، از دید مهندسی تاسیسات مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

مقدمه

حمام به لحاظ اصول فني كه بايد در ساختش رعايت شود از پيچيده ترين انواع بناست. اين پيچيدگي معلول ضرورت جريان دائم آب در بنا و گرم کردن آب و هواي داخل بناست. تأمین آب، آب رساني به فضاهاي مختلف، شيوه ي عايق بندي مخازن گوناگون آب و نگه داري آب در آنها و همچنين روش گرم كردن آب و تفكيك آب هاي سرد و گرم و ولرم از يکديگر و دفع فاضلاب و جلوگيري از تداخل آن با آب تميز از مشكلات فني ساخت حمام بوده است.
به اين مسائل بايد اينها را نيز افزود: چگونگي گرم کردن فضاهاي مختلف حمام، به ميزان مناسب هر فضا؛ جلوگيري از تبادل حرارت و رطوبت د ر بين فضاهاي حمام و حمام با بيرون آن؛ تهويه ي فضاهاي مختلف؛ شيوه انبار كردن سوخت و چگونگي افروختن آتش در مجاورت بنا، به گونه اي كه مزاحمت و خطري براي مردم نداشته باشد و مانند اینها.

متن مقاله

ايرانيان پیش از اسلام به اهميت پاكیزگی و نيز اهميت آب پاك وقوف كامل داشته اند. چنان که فرشته ي نگاهبان آب را گرامي مي داشته اند و از آلودن آب پرهيز مي کرده اند. آنان حتی اهميت گرمابه را نيز مي دانسته اند. چنان که از طبيبي به نام تباذوق ياد شده كه به انوشيروان نصيحت نموده است: «هر دو روز گرمابه رو از آن که گرمابه از فقر بدن، خلط ها بيرون آرد كه دارو بدان نرسد. [1] »

با ظهور اسلام، اهميت پاكي و پاکيزگي دو صد چند ان شد. حال آنکه خو د مسلمانان که به ايران آمده بودند تا پيش از اين هرگز به حمام به معناي اخص آن گام ننهاده بودند . پيامبر اكرم (ص) مسلمانان را مژد ه می دهد که: «به زودی سرزمين عجم – ايران- بر شما گشوده خواهد شد و شمايان در آن خانه هايي به نام حمام خواهيد يافت [2]».

وجو د احادیث فراوان در باب اهميت پاكیزگي و نبوغ ايراني درهم آميخت و آميزه اي فراهم آور د تا نه تنها تن، كه جان را تازگي بخشد .
احداث حمام از جمله كارهاي عام المنفعه محسوب مي شده است و امرا و صاحب منصبان به احداث حمام در مركز شهر و يا بازار اقدام مي کرد ند. بزرگان محلات مختلف نيز در مركز محله و يا گذرها براي اهل آن محل حمام مي ساختند. [3]
گاهي مر دم در ساختن حمام، نظري به عایدي آن نداشتند. [4]
بعضي از حمام ها نيز وقفي بوده اند ؛ مانند دو حمام بزرگ و كوچك عليقلي آقا در محله بيدآباد اصفهان. [3] برخي از حمام ها هم محل كسب و درآمد بو د. چندان که در تاريخ مي خوانيم، صاحب یکی از حمام هاي بصره گفته بوده كه از درآمد حمامش روزانه هزار درهم سود كسب كرده است. [5]
طبق منابع تاريخي، بسياری از معماران و استادکاران گرمابه هاي كوفه و بصره در قرون نخستين اسلامي، ايراني بوده اند ؛ مانند اسواري معمار ايراني كه حمام بصره را ساخت. [5] در جريان حفريات باستان شناسي سيراف در حاشيه خلیج فارس، بقاياي حمامي مربوط به سده هاي نخستين اسلامي كشف شد كه ابعاد آن 5/ 17×11 متر و مشتمل بر رخت کن، گرم خانه، خزينه ها، توالت، تون حمام و انبار سوخت بوده است. [6]

دوره عباسيان ايجاد حمام هاي عمومي در شهرهاي مختلف رو به افزايش نهاد. [7] در دوره ي سلجوقيان، تحولات چشم گيري د ر گرمابه ها پدید آمد . گرچه آثار آنان د ر طي زمان و به ویژه در اثر حمله مغول از بين رفته است، اما تاريخ نشان مي دهد كه د ر شهرهاي مهم آن زمان حمام هاي پر رونقي وجود د اشته است. [7] مانند حمام شهر كهن جرجان واقع در استان گلستآن که آب با تنبوشه هاي سفالي به گرم خانه آن جريان داشته و کانال های متعدد ی از آجر براي آب و فاضلاب داشته است. حتی شيشه هاي مخصوص حجامت نيز در آن يافت شده است. [8]
به نظر مي رسد معماران سلجوقي د ر ايجاد اين گونه بناها مبتكر بو ده اند. عصر شكوفايي ايجاد حمام ها را در دوره صفوي دانسته اند . [7] و [6] به نوشته شاردن، سياح فرانسوي كه مدتي را در اصفهان گذرانده است، اين شهر در آن زمان 272 حمام داشته است. [6] برخي احداث حمام ها به اين شكل به جامانده و با اين سيستم حرارتي را به شيخ بهايي منسوب مي دانند. [9]

پس از دوره ي صفوي، احداث حمام به شيوه ي گذشته ادامه يافت و نمونه هاي زيبايي مانند حمام وكیل شيراز ايجاد گردید. در قرن حاضر حمام هاي خصوصي در منازل مرسوم و ايجاد و گسترش حمام به سبك سابق متوقف گردید.
البته در معماری بومی و سنتي جنوب ايران مي بينيم كه در داخل بناهاي بزرگ غير از آب انبار اختصاصي حمام نيز وجو د دار د. [10]

در ساخت حمام ها، ملاحظاتي جهت استفاده زنان و مردان داشته اند . معمولاً براي اين امر دو حمام مي ساختند و راه آ نها حتی از یك كوچه نبوده است. [11] یكي از حمام ها كوچك تر وجهت استفاده ي خانم ها بوده است. [6] اما هر دو حمام د ر یك بنا بوده است و طوري مسئله را حل مي کر ده اند كه خزانه ها به هم چسبيده بود و از یکجا گرم مي شدند؛ مانند حمام سلطان ميراحمد كاشان و حمام علی قلی آقاي اصفهان.
در بعضي محله ها كه فقط یك حمام داشتند، بعضي روزها به زن ها و بعضي روزها به مر دها اختصاص داشت [11] و يا از سحر تا ساعت هشت صبح مردانه و در طي روز زنانه بوده اند .

به هرحال استفاده از یك حمام را به دليل مسائل بهداشتي براي زن و مرد صحيح نمی دانستند . [11] همچنين در برخي موارد (مانند حمام چهارفصل اراك) دو حمام به زنان و مردان مسلمان و دو حمام به مردان و زنان اقلیت های دینی اختصاص داشته است. [12]

آنچه که از پي مي آید، نگاهي به اين مجموعه ارزشمند و بي نظير است كه سعي شد ه است بيشتر از دید گاه تاسيسات گرمايشی، آب رساني، تهويه و … به آن نگريسته شود . نگارنده، حاصل مطالعات خود را نه تنها ناكافي مي داند كه معتقد است در هر یك از گرمابه هاي موجو د، فني خاص نهفته است كه به مطالعه و کنکاشی ژرف نياز دار د. «نفس قرارگيري حمام هاي عمومي ما در زمره ي آثار برجسته معماري اين سرزمين تأمل برانگیز و اعجاب آور است و نمي توان آن را تنها محصول تأکید شرع مقدس اسلام بر تطهير مداوم بدن دانست.

حمام، بنايي خدماتي است كه لازمه زندگی انسان است؛ اما اقوام و فرهنگ های مختلف كمتر به كیفيت معماری آن نظر داشته اند. حال آنکه
توجه به هنر معماري و فضاسازي د ر ساده ترين حمام هاي ما مشهود و قابل درک است. اين اهميت حمام و ظرافت و دقت در آن را بايد پیش از هر چيز، نشانه احترام به انسان در فرهنگ ما دانست. در اين فرهنگ انسان موجودی والا و محترم است كه هر مكاني شايسته حضور و مقام او نيست؛ و از این رو، حمام نيز، مانند همه بناهايي كه مكان زيست انسان اند، بايد فضايي در خور و گران مايه باشد كه دل او را آرامش بخشد، روحش را بنوازد و او را بزرگ و ارجمند بدار د. [12]»

كمي از معماري

«دیگر آنکه وسیع الفضا باشد که نفس های مردم و بخار آبی که متصاعد می گردند محتبس و محتقن نشود که موجب وحشت روح و عدم انبساط نفس گرد ند. [38] »
براي صحبت در مورد ويژگي هاي حمام ها، لازم است در مورد معماري حمام شامل شكل فضاها، كاربرد و چيدمان آنها اندکي تأمل كنيم. چرا كه پدران ما، چنان ماهرانه به حل روابط فضاها و نوع قرارگيري آنها پرداخته اند كه حتی حل مشكلات بزرگي چون كنترل دما، كنترل رطوبت، تهويه و تأمین آب مور د نياز نيز در كنار آن سهل و آسان شده است. هرچند كه حل هر یك، خود راه حل شگرف و گاه حيرت انگيز دارد . لذا لازم است فضاها را بشناسيم.
نكته ي اصلي اين است كه اگر انسان یک دفعه از محل گرم به محل سرد و يا برعكس وارد شود، به دليل تغيير قابل ملاحظه دماي هوا، ممكن است مريض شود . [11] به همين منظور سه فضاي عمده در حمام تعريف مي شود :
1- نيمه گرم و نيمه مرطوب [3](نسبتاً خشك) [11]
2- گرم و مرطوب
3- بسيار گرم و بسيار مرطوب [3]

«بدان که اثر طبيعي گرمابه، گرم شدن به وسیله هواي آن و خيس شدن به وسیله آب آن است، سراي اول خنک كننده و خيساننده و سراي دوم، گرم و نرم کننده و سراي سوم، گرم و خشك‌كننده است. [37] برخي فضاهاي حمام را تنها به دو قسمت تقسيم كر ده اند [12] و برخي تا چهار فضا را نيز برشمر ده اند [13]:
«حمام مركب است بر تركیب بدن انسان و از براي حمام چهارخانه است مثل چهار طبيعت جسد. [14]»
به هرحال، سه فضاي اصلي حمام عبارت اند از: بينه، ميان در و گرم خانه.
ساير فضاهايي كه در حمام قابل شناسایی است عبارت اند از: ورودي، هشتي، خزينه، خلوت، تون، چال حوض، جلوخان، آب انبار، گاورو، حياط و منبع آب.
اما كاربرد اين فضاها چيست؟
ورودي: بخشي از بناست كه بيرون بنا را به داخل آن مرتبط مي کند .
هشتي: فضاي مكث سر پوشيده د ر ورودي، كه معمولاً بلافاصله بعد از سردر و مدخل قرار ميگير د و قاعده آن ممكن است به شکل هاي مختلف باشد .
بينه: محل رخت کند ن و استراحت و گفتگو در حمام، كه پس از مدخل و پيش از گرم خانه قرار دار د.[12] براي ستردن موهاي اضافه در قسمتي از بينه، سلماني سر را می تراشيد. [11]
سر بينه: سكويي كه اطراف بينه را فرا گرفته است.
ميان در: فضاي ارتباطي ميان بينه و گرم خانه كه به شكل هشتي و يا یك دالان باریك و داراي ارتباط غيرمستقيم با بينه، گرم خانه، مستراح و اتاق تنظيف بوده است. [3] د ر اينجا یک يا دو سكو جهت انداختن لنگ و دولچه و اسباب حمام وجود داشته است. اتاق تنظيف از زمان صفويه در داخل گرم خانه قرار گرفته و در آن را از ميان در بسته اند. [11]
گرم خانه: محل اصلي استحمام كه فضاي داخل آن به چند محل جهت كیسه كش، تمیز کردن و خزانه ها تقسيم مي شده است. [11]
خلوت گرم خانه: فضايي در جوار گرم خانه كه مخصوص استحمام خواص بزرگان و اعيان بوده است.[12]

خزانه (خزينه): اتاقي كوچك براي شست وشو، در کنار گرم خانه و بر روي گلخن، كه در آن تا نيمه آب مي ريزند. [12] خزانه در حمام هاي كامل سه عدد بوده كه يکي براي آب گرم، يکي براي آب سرد و در وسط آن د و خزانه آب ولرم جاي مي گرفت. كسي در دو خزانه آب سرد و آب گرم نمي رفته است. اين دو را قله يا گله و مجموعه آن را قلتين مي گفتند. [11]
دستك: حوض كوچكي در خلوت گرم خانه كه آب را از داخل آن با دست بر روي خود مي ريزند. [15] در واقع اين حوض به جای خزانه عمل مي کرده است. [11]
تون، آتش خانه، گلخن: مكاني كه كوره حمام د ر آن قرار دارد و زير خزينه قرار دارد .
تيان: ظرفي فلزی در كف خزينه حمام، بر روي تون ، كه براي گرم کردن آب خزينه به كار مي رفته است.
چاله حوض، چال حوض یا چهار حوض: حوضی بزرگ و نسبتاً عمیق و معمولاً از آب سرد و در کنار گرم خانه که برای آب تنی و شنا به کار می رفته است. [12]
در حمام های اصفهان و کرمان استخری بزرگ برای این منظور می ساختند که محلی هم برای تماشا داشته است. [11] بعضی از چهار حوض ها مانند حمام باغ فین که یک حمام سلطنتی بوده است، دارای تیان بوده و همانند خزینه، آب آنها گرم می شده است. [3]
آب انبار: بنایی برای ذخیره آب، متشکل از مخزنی که معمولاً در زیرزمین است و سقفی گنبدین دار د. [12]
گاورو: فضایی طویل برای حرکت گاو است که به منظور کشیدن آب از چاه به کار می رود. [12]
گربه رو: مجرایی که از زیر کف حمام عبور می کند و فضای کمی دارد . د ر مورد کاربر د آن به تفصیل سخن خواهیم گفت.

بفرمایید حمام!
در اینجا شمایی از معماری یک حمام را مرور می کنیم تا کاربرد فضاهایی که پیش از این در مور د آن صحبت کردیم را دریابیم.

در کنار کوچه، ورودی حمام قرار دارد و بعد از آن دالان پیچ خورده، وارد هشتی می شویم. از هشتي وارد بينه حمام مي شويم. اين قسمت حكم ورود ي حمام را داشته و از ساير قسمت ها مجلل تر بوده و تزيينات بهتري د اشته است. در وسط آن نيز، حوض آب سرد قرار داشته است. جهت استحمام كفش ها را كنده و آنها را د ر قسمت كفش کن كه زير سكوي سر بينه مي باشد قرار می داده اند و وارد سر بينه مي شدند .

در اين قسمت لباس را كنده و در گوشه اي مي گذاشتند. پس از بستن لنگ مجدداً وارد بينه شده و بعد از گذشتن از راهروي پر ييچ ميان در، وارد گرم خانه مي شدند. [11] و [3] البته جهت نوره کشي، حنابندي يا حجامت بايد به اتاق هایي كه به همين منظور در ميان در قرار دارد وارد شد. پس از عبور از گر مخانه (صحن حمام) و بالا رفتن از چند پله، مشتريان از یك ورودی كوچك به صورت دولا وارد خزينه حمام مي شدند . فضاي خزينه گرم ترين و مرطوب ترين قسمت حمام است و صرف نظر از ورود ي كوچك آن، کاملاً محصور مي باشد. مشتريان حدود چند دقيقه و يا گاهي تا نيم ساعت در خزينه مي ماندند تا بدن خيس بخور د. پس از آن به گرم خانه مراجعه كرده و شروع به شست وشوي بدن مي كردند. افرادي كه توانايي مالي داشتند، از د لاك براي اين كار استفاده مي کردند. بعد از شستن بدن، مجدداً وارد خزينه شده و خود را پاك كرده و آب مي کشيدند .