تهویه‌ی سنتی در معماری خانه طباطبایی ها

نویسنده: سید حسین صوری

ماخذ: روزنامه‌ی ایران

بوی معطر خاک و زیبایی خانه های قدیمی کاشــان، طراوت باغ تاریخی فین، بازار تاریخی بزرگ و شلوغ که روزگاری گذرگاه کاروان های عبوری جاده ابریشم بوده و صدها بنای تاریخی و امامزاده و … از جمله جاذبه هایی است که هر کسی را به سوی کاشان میکشاند تا از هزار توی خود، هنر معماران این شهر را به رخ او بکشد.

برای یافتن راز و رمزهای این معماری، خیابان ها را یکی یکی پشــت سر گذاشــته و از میدان کمال الملک و خیابان علوی، پا به محله سلطان امیراحمد میگذارم؛ جایی کــه گنبد زیبا و فیروزهای رنگ امامزاده ســلطان امیراحمد، نخســتین چیزی است که چشم را به سوی خود میکشــد. در آستانه ورودی صحن امامزاده و در سمت راست، کوچه کم عمقی است با دیوارهای پوشیده از کاه و گل، که انتهای آن به دری چوبی ختم میشود. بر بالای آن در، بر صفحه کوچکی نگاشته اند: خانه تاریخی طباطبایی.

همین که به درون هشــتی خانه پا میگذارم، نســیمی خنک و مطبوع، صورتم را نوازش میدهد و مرا به درون خانه میکشــاند. از راه پله پیش رویم،20 پل های پایین میروم تا به حیاط زیبا و وسیع خانه برسم. حیاطی که زیبایی خیره کننده اش لحظه ای مرا بر جای خود میخکوب میکند. حوض زیبا و بزرگی از یک سو تا سوی دیگر حیاط کشیده شده و ماهیان قرمز بازیگوش درون آب زلال آن یکدیگر را دنبال میکنند. در 2 ســوی حوض بزرگ، 6 باغچه هشت ضلعی پر از گل های زیبا، طراوت حیاط را صدچندان میکند.

کنار حوض مینشینم و آبی به صورت میزنم و در حالی که زیبایی حیاط و عمارت های مجاور آن مرا مسحور خود کرده، بر دستان هنرمند معماران بزرگ کویر، آفرین و دســتمریزاد میگویم؛ معمارانی که هنرمندانه و عالمانه، آب و خاک و عشق را در هم آمیخته و این آمیزه را با آموزه های دینی و ارزشی خود جلا داده و مجموعه ای زیبا و بهشتی آفریده اند.

یکی از زیباترین و دیدنی ترین بناهای تاریخی کاشان، خانه طباطبایی هاست که در محله سلطان امیراحمد، در بافت قدیم کاشان واقع شده است. این خانه که از شاهکارهای هنر معماری قدیم به شمار میرود، به وسیله مرحوم سید جعفر طباطبایی- از تجار معروف فرش آن زمان- در سال 1250 هجری قمری ساخته شده است.

معمار، طراح و سازنده این خانه، استاد علی مریم، از معماران برجسته دوره قاجار در کاشان بوده که با بهره گیری از تجارب معماران گذشته و با تکیه بر نبوغ ذاتی و قدرت خالقیت و ابتکار خود، بنای این خانه را در 10 ســال به سرانجام رســانده اســت. خانه بروجردی ها و تیمچه امین الدوله در بازار کاشان، از دیگر شاهکارهای اثر دست این استاد هنرمند معمار است. خانه طباطبایی ها همچون دیگر بناهای تاریخی آن زمان، برخوردار از تزیینات مجلل و با شــکوه، اصالت معماری و طراحی متناسب با فرهنگ و اقلیم خاص منطقه است. نقاشی های خانه و طراحی گچبری آن با نظارت مرحوم ابوالحسن غفاری، ملقب به صنیع الملک، از نقاشان بزرگ دوره قاجار و عموی کمال الملک به انجام رسیده است.

مجموعه خانه طباطبایی ها مشتمل بر 3 بخش اندرونی، بیرونی و بخش مخصوص خدمه است که ضلع شمالی آن به عمارت اندرونی خانه اختصاص داده شده است که صاحبخانه و خانواده اش در این بخش زندگی میکرده اند.
عمارت بیرونی که در ضلع جنوبی خانه قرار دارد، ویژه پذیرایی از میهمانان و مراجعان بوده است و علاوه بر این امر، به منظور برگزاری مراسم مذهبی نظیر عزاداری امام حسین (ع) و نیز جشن ها مورد استفاده قرار میگرفته است.

بخش خدمه نیز شامل حیاط و عمارت در ضلع غربی خانه واقع است که در اختیار خدمه خانه بوده و مطبخ، اصطبل، بهاربند و انبارهای سوخت و مواد غذایی در آن قرار داشته است. مجموعه خانه تاریخی طباطبایی ها، با 4700 مترمربع وسعت دارای 40 اتاق، 4 حیاط، 2 حیاط خلوت، 4 سرداب (زیرزمین)، 3 بادگیر و 2 رشته قنات است.

معماری خانه طباطبایی ها به شیوه معماری حجاب دار، گودال باغچه، متقارن و درونگراســت. عنوان این نکته خالی از لطف نیست که در ساخت خانه های قدیم کاشان، در عین حال که به اقلیم و وضع آب و هوایی به صورت اصولی و علمی توجه شده، به لحاظ پایبندی به اعتقادات دینی و اسلامی از نوعی حجاب و طرح محفوظ نیز برخوردار است.

به این معنی که فضای داخلی خانه، از خارج خانه قابل رویت نیست و حتی از پشــت بام خانه های مجاور نیز داخل خانه و از هر بخش، درون بخش دیگر دیده نمیشود. در واقع علاوه بر این که همه فضای داخلی خانه نسبت به خارج از حجاب کامل برخوردار است، هر یک از بخش های درون خانه نیز نسبت به یکدیگر از حجاب و پوشیدگی خاصی بهره میبرند. خانه طباطبایی ها مانند دیگر خانه های مجلل آن زمان در گودی زمین ســاخته شده است. بدین معنی که برای رسیدن به سطح حیاط خانه باید از پله های ورودی تا عمق 6 متری پایین رفت و آنجاست که چشم انداز زیبای درون خانه انسان را به شگفتی وا میدارد.

همان گونه که میدانیم در عمق یک متری از ســطح زمین، درجه حرارت در تابستان و زمستان یکسان است. این عایق قطور یعنی یک متر خاک، مانع از رسوخ حرارت گرم و سوزنده تابستان و سرمای خشک زمستان به عمق زمین میشود.

به همین دلیل اســت که آب چاه ها همیشه خنک و گوارا است و در عین حال در تابستان و زمستان از دمای ثابتی برخوردار است. بر همین اساس دیوار روبه روی اتاق، پشت به زمین خنک دارد و دمای سطح این دیوار در همه فصول سال نمیتواند بیشتر از 18 درجه سانتیگراد باشد. همین امر سبب جذب حرارت اتاق در اوایل تابستان و تامین آسایش نسبی ساکنان میشود. اما در اوج گرمای تابستان زیرزمین (سرداب)های متصل به بادگیرها، پاسخگوی نیاز ساکنان خانه از نظر تهویه و وزش مطبوع هوای خنک بوده است.

از دیگر مزایای مهم ساخت خانه در گودی، علاوه بر خنک کردن و تعدیل دما، میتوان به دسترسی آسانتر به قنات و آب آن و همچنین مقاومت بنا در برابر زلزله اشــاره کرد. خانه تاریخی طباطبایی ها با این که حدود 175 ســال پیش ساخته شده اســت ولی از سامانه تهویه مطبوع غیرماشینی، طبیعی و بسیار کارآمد بهره جسته است.

بـدین معـنی که در درون ساخـــتمان، وزش هـوای خنک و دل انگیز، رفاه و آسایش ساکنان را تامین کرده و کاربری بهتری نسبت به سامانه های تهویه مطبوع امروزی داشته اســت. اما در همان زمان در خانه های مجلل و کاخ هــای فرمانروایان مغرب زمین، مانند کاخ معروف ورسای، چنین رفاهی غیرقابل تصور و دسترس بوده است، در حالی که این بهره مندی طبیعی در خانه طباطبایی ها همچنان پابرجا و فعال است. این سامانه تهویه مطبوع همان بادگیرهاست. عملکرد بادگیرها به صورتی است که هوای تمیز پشت بام را به چاه خنک کن صیقل داده شده، با ساروج که حدود 8 تا 10 متر عمق دارد برساند تا پس از خنک کردن هوا، آن را به زیرزمین مسکونی هدایت کند.

هوا در چاه تاریک و بدون تشعشع تونل خنک کن، سنگین تر شده و به آرامی فرو میریزد و از دهانه کانال که شباهتی به شومینه دارد، به فضای زیرزمین وارد و در آن جاری شده و موجب طراوت، تازگی و خنکی آن میگردد.

از دیگر نکته های جالب این شاهکار معماری این است که چون در شب های تابستان و یا در زمستان که دمای هوای بیرون سردتر از هوای داخل چاه خنک کن است، جریان هوا قطع شده و این سامانه از کار باز میایستد.

در فصل تابســتان نیز تا زمانی که دمای هوای معلق در تونل خنک کن به درجه پایینتر از هوای زیرزمین نرســد، جریان ریزش هوای خنک به داخل زیرزمین صورت نمیگیرد. از قدرت این سیستم همین بس که در طول این 175 سال، چه آن زمان که محل سکونت بوده، چه آنگاه که متروکه و مخروبه شده و چه اکنون که مورد بازدید علاقه مندان است، فعال بوده و همچنان مانند روز اول به کار خود ادامه میدهد. خصوصیت دیگر خانه طباطبایی ها، رو به آفتاب قرارداشتن پنجره اتاق ها در زمستان است که در نتیجه با بهره گیری از وسایل گرمازای بسیار ساده و مختصر، محوطه اتاق ها گرم شده و آسایش ساکنان آنها در زمستان فراهم می آید.

معماران خانه های قدیم کاشان، مانند دیگر مردم مومن آن روزگار به باطن بیشــتر از ظاهر توجه نشان داده اند که این توجه در طراحی معماری خانه های قدیمی نیز نمایان است. در حالی که همه عظمت و زیبایی خانه و تزیینات آن در درون خانــه قرار دارد، نمای خارجی آن به پیروی از معماری درونگرا، هیچ نشان های از درون خانه ندارد و پیراسته از هرگونه تجمل است. در درون خانه، همه پنجره های اتاق ها به طرف حیاط باز میشود و از حیاط مرکزی خانه نور میگیرد و هیچ پنجرهای به طرف کوچه باز نمیشود. این نیز میتواند به نوعی بهره گیری
از فلسفه دینی عبادت تعبیر شود که همه چیز به سوی یک نقطه معطوف است و از آن نقطه نور میگیرد و آراسته و پیراسته، کسی است که نگاهش به درون خود باشــد تا به زیبا کردن درون بپردازد نه برون!

و دست طلب به سوی مرکز عالم هستی (خدا) داشته باشد و به امید یاری بیگانه نباشد.

همیــن نکته های زیبــا و اصالت معماری قدیم است که انسان را متفکر و متحــول کــرده و او را متوجه اصالت
درونی خود میکند. خانه طباطبایی ها هم از این امر مســتثنا نیست و اگر به دقت به آن نظر بیفکنیم، خواهیم دید اســتاد معمار قدیم به خانه نیز مانند یک انسان نگریسته، زیبایی ها را به درون برده و آن را از چشم بیگانه در حجاب قرار داده و به همه نیازهای مادی و معنوی آن توجه خاص مبذول داشته است. معماری زیبا و علم مداری که اگر در این زمان نیز به شاخصه های کاربردی آن در ساخت بناها توجه شود، بسیاری از نابسامانی ها در عرصه ســاخت و ساز مرتفع شده و از بسیاری هزینه ها پیشگیری خواهد شد.
اما خانه های امروزی کاشــان به پیروی از سبک معماری غرب، بدون حجاب، برونگرا و عقیم اند؛ ســبکی از معماری که با ذات و اصالت مردمان این آب و خاک، بیگانه و از طراوت و شادابی و معنویت در آن خبری نیست.

خانه تاریخی طباطبایی ها که به وســیله هیات امنای مرمت و احیای ابنیه تاریخی کاشان خریداری و در سال های 1374 تا 1376 با همکاری شهرداری و میراث فرهنگی کاشان و با پشتیبانی مسوولان وقت وزارت معادن و فلزات طبق نقشه اصلی و نخستین مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت، در فهرست آثار ملی ایران به شماره 1504 به ثبت رسیده است. مجموعه تاریخی خانه طباطبایی ها هم اکنون زیر پوشش سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان اداره میشود و همه روزه بهویژه در روزهای تعطیل، پذیرای خیل مشتاقان و شیفتگان معماری اصیل و سنتی ایران زمین است.

منبع: فصلنامه صنعت تهویه‌مطبوع شماره 11

اگر شما هم مشتاق یادگیری تخصصی و حرفه ای دوره های تاسیسات مکانیکی با اساتیدی مجرب هستید میتوانید در دوره های تاسیسات مکانیکی شرکت کنید.