مأخذ : دومین کنفرانس بین المللی سرمایش، گرمایش و تهویه مطبوع – خرداد 1389
سخنران: مهندس روح الله واصف
این مقاله در سخنرانی اختتامیه کنفرانس ارائه شده است.
حال كه به خوبي با فضاها و نحوه قرارگيري آنها آشنا شدیم، مي توانيم دقیق تر به رازهاي نهفته در اين فضاها پی ببريم. براي داشتن حمامی خوب، به چه چيزهایي نيازمندیم؟
به سوی بهینه سازی انرژي جهت جلوگيري از اتلاف انرژي گرمايي داخل حمام- كه صرف گرم کردن فضاها می شود – در شهرهاي واقع در مناطق گرم و خشك و خصوصاً در مناطق سرد، كالبد ساختمان تا حد ممكن در داخل زمين قرار مي گرفته است. [3] د ر اين حمام ها فقط سردر، روي زمين بوده و باقي جداره ي حمام ها در اين حالت با دیوار بسيار ساده اي جدا از سازه و معماري حمام براي جدا نمودن حريم بام حمام از معابر، ساخته مي شده است. [16] البته احداث حمام در زيرزمين، د اراي فوايد دیگري چون استحكام بنا و سهولت آب رساني نيز بوده است. حمام زند شيراز، حمام خان یز د، حمام سلطنتي باغ فين كاشان، حمام خان كاشان، حمام قاضي لر در بازار خلخال نمونه هايي از اين نوع حمام ها هستند .
در كرانه جنوبي درياي خزر به دليل معتدل بودن اقليم و همچنين بالا بودن سطح آب هاي زيرزميني، حمام در عمق كمتر و حتی روي زمين ساخته مي شو د. اين مورد در سواحل جنوبي كشور نيز صادق است. زيرا حرارت و رطوبت هوا بسيار زياد و سطح آب هاي زيرزميني در اكثر مناطق آن بالا مي باشد. [3] در اصفهان نيز بالا بودن آب هاي تحت الارضی باعث شد كه كل حمام بيرون از خاك مستقر شود. [16]
مسئله ی دیگري كه به حفظ انرژي گرمايشی كمك فراواني مي کند پيچ در پيچ بودن راهروهاي ارتباطي، به خصوص راهروي ورودی و راهروی ميان در بوده است. به عنوان مثال در حمام وكیل كرمان، راه ارتباطي ميان درگاه ورودی به حمام و سر بينه و از سر بينه به گرم خانه (ميان در)، با دو چرخش 90 درجه باعث جلوگيري از اتلاف گرما شده است. [12]
به جز دو مورد ياد شده به موارد زير مي توان اشاره كرد:
– به حداقل رساندن سطوح خارجي به خصوص سطوح خارجی گرم خانه
– نورگيري خارجي محدود و عمدتاً در سقف ها
– استفاده حداكثر از انرژي تولیدشده در طول استحمام [17]
به عنوان مثالي جهت مورد آخر، مي توان به دود کش ها و … اشاره كرد كه در ادامه خواهد آمد.

سیستم آب رسانی
«آب بسيار نريزد، چندان ريزد كه اگر گرمابه بان بيند كراهيتش نيايد. [18]»
آب مورد نياز حمام از آب نهرها، قنات ها و یا از آب چاه تأمین مي شد. [3] مسئله مهم مورد توجه، عدم استفاده از آب غصبی بوده است.
در مجاور حمام هايي كه از آب چاه استفاده مي کردند یك چاه حفر مي شده است و آب آن توسط انسان و يا یك یا دو گاو نر اخته بيرون كشيده مي شد [3] به اين چاه، گاو چاه مي گفته اند. گاو چاه، چاهي است به شكل چندضلعی يا استوانه، كه عموماً با آجر جداره سازي شده است. آب آن با نيروي گاو و كنترل آب کش به داخل حوض ذخيره ي آب، بر روي بام منتقل می شده است. [16]

مواقعي كه مي خواستند آب خزينه را عوض كنند، آن را خالي كرده و پس از شست و شوي خزينه، آب را توسط تنبوشه ها از حوض به خزينه منتقل مي کردند. [3]
در بعضي از حمام ها به جای تنبوشه هاي سفالی، جوی های سنگي و يا هر دو قرار داشته است. به عنوان مثال می توان به حمام حريره جزيره کیش (دوره ايلخاني) اشاره كر د. [20]
در حمام رهنان واقع د ر اطراف اصفهان، منبع آبي در ارتفاع حدود سه متر از سطح زمين در كنار چاه قرار داشته كه به وسیله سیستم گاوچاه، از آب چاه پر می شده است. [21]
توجه کنید که حوض کوچکی که در سربینه قرار دارد و افراد پاهاي خود را د ر آن آب مي کشيدند، كوچك بوده است و باید آب جاري در آن روان باشد تا در حد كر براي طهارت باشد . [3] پس آب بايد در آن نيز جاري باشد .
حركت آب به داخل تاسيسات حمام، باعث ايجاد فشار و در نتيجه، كاركرد جالب فواره ها مي شده است؛ اما در تاسيسات آبي قدیم، به استثنای فواره ها، به علت آسيب پذيري تنبوشه، از آب تحت فشار استفاده نمي شده است. [16]
گاهی سعی می کردند تا از زیبایی های بصری حرکت آب نیز بهره ببرند .
سيستم دفع فاضلاب
دفع فاضلاب بايد به گونه ای باشد كه باعث آلودن آب هاي پاك نشود. به خصوص كه پدران ما از توانايي جذب آب توسط خاك مطلع بوده اند. در منابع تاریخی مي خوانيم كه فاضلاب برخي از حمام هاي بغداد تا زمان مقتدي عباسي به دجله مي ريخت. وي دستور داد كه مجاور هر حمام چاهي حفر شود و آب هاي آلوده را در دجله نريزند. [22]
همچنين در وقفنامه ربع رشیدي تأکید شده است كه چركاب حمام هاي ربع رشیدي در نهر آب پاك وارد نشود. [23]
دفع فاضلاب به جز حفر چاه عميق به دو طريق ديگر نيز انجام مي شده است. د ر شهرهايي كه آب هاي سطحي بالا بوده است، مانند اصفهان، كندن چاه عميق ممكن نبوده است. بنابراين دفع فاضلاب با استفاده از چند چاه انجام مي شده است.
بنابراين جهت تخليه لجن، فضايي روباز مورد نياز بوده كه عموماً در جوار انبار سوخت روباز است. [16]
امروزه اين سيستم دفع فاضلاب را سپتیك تانك مي گويیم. در حمام حاجي رئیس تربت حیدریه (قدمت 110 ساله) فاضلاب به چاه هايي با فواصل فراواني از هم هدايت و دفع مي شده است. [24]
روش دوم از طريق فاضلاب سطحي بوده است. به عنوان مثال فاضلاب حمام چهارفصل اراك، به آسانی به سيستم فاضلاب شهري متصل شده است. [25] فاضلاب حمام حريره در جزيره كیش به وسیله جوي هاي سنگي به بيرون از حمام هدايت مي شده است. [20]
ملاحظات دیگري نيز مدنظر بوده است. براي خروج آب آلود ه نحوه ي ساخت زیرآب ها مشخص بوده است: سوراخ زیرآب گرم خانه بسيار تنگ باشد كه عفونت بيرون نياید. [14]
سيستم گرمايش آب
كه ازو حمام تقوي روشن است
لیك قسم متقي زين تون صفاست
زآ نکه در گرمابه است و در نقاست
اغنيا ماننده ي سرگين كشان
بهر آتش کردن گرمابه بان
اندريشان حرص بنهاده خدا
تا بود گرمابه گرم و با نوا
ترك اين تون گوي و در گرمابه ران
ترك تون را عين آن گرمابه د ان [26]
«زغال افروخته و آتش سوخته داخل حمام نباشد. [14] لذا حرارت مورد نياز در خارج از فضاي زيستي حمام و از طريق سوزاند ن مواد آلي در تون (آتشدان) انجام می شده است؛ كه در زير دیگ خزينه حمام قرار داشته و آب خزينه را گرم مي کرده است.
تيان به قطر 60 الي 110 سانتي متر و به ضخامت دو الي سه سانتي متر بوده و تون حمام، درست زير آن قرار داشته است. تيان مي بايست در مقابل آتش زير آن مقاوم باشد. اتاق تون به گذر عمومي راه داشته كه از آن طريق مواد سوختي وارد انبار حمام می شده است. مواد سوختي غالباً سرگين (فضولات گاو و گوسفند)، خار و خاشاك و يا برگ درختان بوده است كه توسط تون تاب جهت گرم كردن تون حمام مورداستفاده قرار مي گرفته است. [3] و [11] و [7]

بوده است. [20] در حمام وكیل شيراز، سه خزينه با سقف گنبدي وجود دارد كه در وسط، خزينه آب گرم با دو دیگ مسي بزرگ در كف، در سمت راست خزینه ی آب سرد و در سمت چپ خزینه ای با آب ولرم – كه با خزينه گرم ارتباط دارد – تعبیه شده است. [27]
در حمام دیگري می بینیم كه دو خزينه ي بالا و پايين داشته است. خزينه پايين خزينه متوسطي بود كه سالمندان و نوجوانان در آن فرو مي رفتند ولي خزینه بالا وسيعتر بود و با چندين پله از خزينه پايين بدان وارد مي شدند و جايگاه افراد معدودي بود . ضمناً آب خزينه پا يين معتدل داغ و آب خزينه بالا حدوداً جوش بود. پس از تخليه آب خزينه پايين، آب جوش از خزينه بالا از مسير تنبوشه به خزينه پايين سرازير مي شد . ديگ حمام نيز در گوشه اي از خزينه بالا واقع بود [28]. در حمام حاجي رئیس تربت حیدریه آب خزينه مردانه به وسیله تنبوشه هاي سفالي از گرم خانه به استخر چهار حوض منتقل و سپس به حوض های سرد، گرم و نيم گرم خزينه هدايت می شد. [24]
حتی چنانچه قبل از اين هم اشاره كردیم – با وجود آنكه آب استخر چهار حوض سرد بوده است، در بعضي از حمام ها، مانند حمام سلطنتي باغ فين، كف آن هم تيان داشته است و آب آن را هم گرم مي کرده اند .
می بينيم كه استادان کهن ما، با چه تفكر بی نظیری، آب گرم را تهيه نموده و آن را به قسمت های مختلف حمام مي رسانده اند و حتی با تعبيه ي خزينه هايي با دماهاي مختلف، امكان پاسخ به هر سليقه اي را فراهم مي نموده اند.
چرا كه – آ نگونه كه در رساله هاي پزشكي مانند قانون در طب ابوعلي سينا و … مطالعه مي كنيم– پزشكان براي بيماران با مزاجهاي مختلف، استحمام با آب هايي با دماهاي مختلف را توصيه مي نموده اند. «بر تون تاب است كه گرماي ديگ گلخنش، هم مزاج گرمابه رفتگان باشد [29.]
سخن آخر در اين مورد آن که بناهایي كه دو یا چند حمام داشتند، بايستي چنان طراحي مي شدند كه همه ي حمام ها از یك فضاي پشتيباني مشترك (یك فضا با چند تون) استفاده كنند. [12] به گونه ای كه خزانه ها به هم چسبيده بودند و از یکجا گرم مي شدند. [11]
1 دیدگاه برای “گرمابه، اوج هنر مهندسی- بخش دوم”
کاش منابع مقاله تون رو می نوشتید.یه سری شماره هست ولی در انتها فهرست منابع دیده نمیشه