مأخذ : اولین کنفرانس بین المللی سرمایش، گرمایش و تهویه مطبوع – خرداد 1388
تألیف: مهندس روح الله واصف
چکیده
در تاریخ این مرز و بوم، احترام پدران ما به شأن و مقام والای انسانی کاملاً مشهود است. گرمابه از نمونه هایی درخور و قابل توجه در این مورد است. گذشته از این چنین مواردی بیانگر این نکته اساسی است که علم گرمایش و سرمایش و تهویه مطبوع، علمی وارداتی نبوده است. در این مقاله آب رسانی، دفع فاضلاب، تهویه و گرمایش مناسب در یک گرمابه، از دید مهندسی تاسیسات مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
مقدمه
حمام به لحاظ اصول فني كه بايد در ساختش رعايت شود از پيچيده ترين انواع بناست. اين پيچيدگي معلول ضرورت جريان دائم آب در بنا و گرم کردن آب و هواي داخل بناست. تأمین آب، آب رساني به فضاهاي مختلف، شيوه ي عايق بندي مخازن گوناگون آب و نگه داري آب در آنها و همچنين روش گرم كردن آب و تفكيك آب هاي سرد و گرم و ولرم از يکديگر و دفع فاضلاب و جلوگيري از تداخل آن با آب تميز از مشكلات فني ساخت حمام بوده است.
به اين مسائل بايد اينها را نيز افزود: چگونگي گرم کردن فضاهاي مختلف حمام، به ميزان مناسب هر فضا؛ جلوگيري از تبادل حرارت و رطوبت د ر بين فضاهاي حمام و حمام با بيرون آن؛ تهويه ي فضاهاي مختلف؛ شيوه انبار كردن سوخت و چگونگي افروختن آتش در مجاورت بنا، به گونه اي كه مزاحمت و خطري براي مردم نداشته باشد و مانند اینها.
متن مقاله
ايرانيان پیش از اسلام به اهميت پاكیزگی و نيز اهميت آب پاك وقوف كامل داشته اند. چنان که فرشته ي نگاهبان آب را گرامي مي داشته اند و از آلودن آب پرهيز مي کرده اند. آنان حتی اهميت گرمابه را نيز مي دانسته اند. چنان که از طبيبي به نام تباذوق ياد شده كه به انوشيروان نصيحت نموده است: «هر دو روز گرمابه رو از آن که گرمابه از فقر بدن، خلط ها بيرون آرد كه دارو بدان نرسد. [1] »
احداث حمام از جمله كارهاي عام المنفعه محسوب مي شده است و امرا و صاحب منصبان به احداث حمام در مركز شهر و يا بازار اقدام مي کرد ند. بزرگان محلات مختلف نيز در مركز محله و يا گذرها براي اهل آن محل حمام مي ساختند. [3]
گاهي مر دم در ساختن حمام، نظري به عایدي آن نداشتند. [4]
بعضي از حمام ها نيز وقفي بوده اند ؛ مانند دو حمام بزرگ و كوچك عليقلي آقا در محله بيدآباد اصفهان. [3] برخي از حمام ها هم محل كسب و درآمد بو د. چندان که در تاريخ مي خوانيم، صاحب یکی از حمام هاي بصره گفته بوده كه از درآمد حمامش روزانه هزار درهم سود كسب كرده است. [5]
طبق منابع تاريخي، بسياری از معماران و استادکاران گرمابه هاي كوفه و بصره در قرون نخستين اسلامي، ايراني بوده اند ؛ مانند اسواري معمار ايراني كه حمام بصره را ساخت. [5] در جريان حفريات باستان شناسي سيراف در حاشيه خلیج فارس، بقاياي حمامي مربوط به سده هاي نخستين اسلامي كشف شد كه ابعاد آن 5/ 17×11 متر و مشتمل بر رخت کن، گرم خانه، خزينه ها، توالت، تون حمام و انبار سوخت بوده است. [6]
دوره عباسيان ايجاد حمام هاي عمومي در شهرهاي مختلف رو به افزايش نهاد. [7] در دوره ي سلجوقيان، تحولات چشم گيري د ر گرمابه ها پدید آمد . گرچه آثار آنان د ر طي زمان و به ویژه در اثر حمله مغول از بين رفته است، اما تاريخ نشان مي دهد كه د ر شهرهاي مهم آن زمان حمام هاي پر رونقي وجود د اشته است. [7] مانند حمام شهر كهن جرجان واقع در استان گلستآن که آب با تنبوشه هاي سفالي به گرم خانه آن جريان داشته و کانال های متعدد ی از آجر براي آب و فاضلاب داشته است. حتی شيشه هاي مخصوص حجامت نيز در آن يافت شده است. [8]
به نظر مي رسد معماران سلجوقي د ر ايجاد اين گونه بناها مبتكر بو ده اند. عصر شكوفايي ايجاد حمام ها را در دوره صفوي دانسته اند . [7] و [6] به نوشته شاردن، سياح فرانسوي كه مدتي را در اصفهان گذرانده است، اين شهر در آن زمان 272 حمام داشته است. [6] برخي احداث حمام ها به اين شكل به جامانده و با اين سيستم حرارتي را به شيخ بهايي منسوب مي دانند. [9]
پس از دوره ي صفوي، احداث حمام به شيوه ي گذشته ادامه يافت و نمونه هاي زيبايي مانند حمام وكیل شيراز ايجاد گردید. در قرن حاضر حمام هاي خصوصي در منازل مرسوم و ايجاد و گسترش حمام به سبك سابق متوقف گردید.
البته در معماری بومی و سنتي جنوب ايران مي بينيم كه در داخل بناهاي بزرگ غير از آب انبار اختصاصي حمام نيز وجو د دار د. [10]
در بعضي محله ها كه فقط یك حمام داشتند، بعضي روزها به زن ها و بعضي روزها به مر دها اختصاص داشت [11] و يا از سحر تا ساعت هشت صبح مردانه و در طي روز زنانه بوده اند .
به هرحال استفاده از یك حمام را به دليل مسائل بهداشتي براي زن و مرد صحيح نمی دانستند . [11] همچنين در برخي موارد (مانند حمام چهارفصل اراك) دو حمام به زنان و مردان مسلمان و دو حمام به مردان و زنان اقلیت های دینی اختصاص داشته است. [12]
توجه به هنر معماري و فضاسازي د ر ساده ترين حمام هاي ما مشهود و قابل درک است. اين اهميت حمام و ظرافت و دقت در آن را بايد پیش از هر چيز، نشانه احترام به انسان در فرهنگ ما دانست. در اين فرهنگ انسان موجودی والا و محترم است كه هر مكاني شايسته حضور و مقام او نيست؛ و از این رو، حمام نيز، مانند همه بناهايي كه مكان زيست انسان اند، بايد فضايي در خور و گران مايه باشد كه دل او را آرامش بخشد، روحش را بنوازد و او را بزرگ و ارجمند بدار د. [12]»
كمي از معماري
براي صحبت در مورد ويژگي هاي حمام ها، لازم است در مورد معماري حمام شامل شكل فضاها، كاربرد و چيدمان آنها اندکي تأمل كنيم. چرا كه پدران ما، چنان ماهرانه به حل روابط فضاها و نوع قرارگيري آنها پرداخته اند كه حتی حل مشكلات بزرگي چون كنترل دما، كنترل رطوبت، تهويه و تأمین آب مور د نياز نيز در كنار آن سهل و آسان شده است. هرچند كه حل هر یك، خود راه حل شگرف و گاه حيرت انگيز دارد . لذا لازم است فضاها را بشناسيم.
نكته ي اصلي اين است كه اگر انسان یک دفعه از محل گرم به محل سرد و يا برعكس وارد شود، به دليل تغيير قابل ملاحظه دماي هوا، ممكن است مريض شود . [11] به همين منظور سه فضاي عمده در حمام تعريف مي شود :
1- نيمه گرم و نيمه مرطوب [3](نسبتاً خشك) [11]
2- گرم و مرطوب
3- بسيار گرم و بسيار مرطوب [3]
«حمام مركب است بر تركیب بدن انسان و از براي حمام چهارخانه است مثل چهار طبيعت جسد. [14]»
به هرحال، سه فضاي اصلي حمام عبارت اند از: بينه، ميان در و گرم خانه.
ساير فضاهايي كه در حمام قابل شناسایی است عبارت اند از: ورودي، هشتي، خزينه، خلوت، تون، چال حوض، جلوخان، آب انبار، گاورو، حياط و منبع آب.
اما كاربرد اين فضاها چيست؟
ورودي: بخشي از بناست كه بيرون بنا را به داخل آن مرتبط مي کند .
هشتي: فضاي مكث سر پوشيده د ر ورودي، كه معمولاً بلافاصله بعد از سردر و مدخل قرار ميگير د و قاعده آن ممكن است به شکل هاي مختلف باشد .
بينه: محل رخت کند ن و استراحت و گفتگو در حمام، كه پس از مدخل و پيش از گرم خانه قرار دار د.[12] براي ستردن موهاي اضافه در قسمتي از بينه، سلماني سر را می تراشيد. [11]
سر بينه: سكويي كه اطراف بينه را فرا گرفته است.
ميان در: فضاي ارتباطي ميان بينه و گرم خانه كه به شكل هشتي و يا یك دالان باریك و داراي ارتباط غيرمستقيم با بينه، گرم خانه، مستراح و اتاق تنظيف بوده است. [3] د ر اينجا یک يا دو سكو جهت انداختن لنگ و دولچه و اسباب حمام وجود داشته است. اتاق تنظيف از زمان صفويه در داخل گرم خانه قرار گرفته و در آن را از ميان در بسته اند. [11]
گرم خانه: محل اصلي استحمام كه فضاي داخل آن به چند محل جهت كیسه كش، تمیز کردن و خزانه ها تقسيم مي شده است. [11]
خلوت گرم خانه: فضايي در جوار گرم خانه كه مخصوص استحمام خواص بزرگان و اعيان بوده است.[12]
دستك: حوض كوچكي در خلوت گرم خانه كه آب را از داخل آن با دست بر روي خود مي ريزند. [15] در واقع اين حوض به جای خزانه عمل مي کرده است. [11]
تون، آتش خانه، گلخن: مكاني كه كوره حمام د ر آن قرار دارد و زير خزينه قرار دارد .
تيان: ظرفي فلزی در كف خزينه حمام، بر روي تون ، كه براي گرم کردن آب خزينه به كار مي رفته است.
چاله حوض، چال حوض یا چهار حوض: حوضی بزرگ و نسبتاً عمیق و معمولاً از آب سرد و در کنار گرم خانه که برای آب تنی و شنا به کار می رفته است. [12]
در حمام های اصفهان و کرمان استخری بزرگ برای این منظور می ساختند که محلی هم برای تماشا داشته است. [11] بعضی از چهار حوض ها مانند حمام باغ فین که یک حمام سلطنتی بوده است، دارای تیان بوده و همانند خزینه، آب آنها گرم می شده است. [3]
آب انبار: بنایی برای ذخیره آب، متشکل از مخزنی که معمولاً در زیرزمین است و سقفی گنبدین دار د. [12]
گاورو: فضایی طویل برای حرکت گاو است که به منظور کشیدن آب از چاه به کار می رود. [12]
گربه رو: مجرایی که از زیر کف حمام عبور می کند و فضای کمی دارد . د ر مورد کاربر د آن به تفصیل سخن خواهیم گفت.
در اینجا شمایی از معماری یک حمام را مرور می کنیم تا کاربرد فضاهایی که پیش از این در مور د آن صحبت کردیم را دریابیم.
