مأخذ : دومین کنفرانس بین المللی سرمایش، گرمایش و تهویه مطبوع – خرداد 1389
سخنران: مهندس روح الله واصف
این مقاله در سخنرانی اختتامیه کنفرانس ارائه شده است.
پس از اتمام استحمام از همان مسيري كه آمده بودند ، باز مي گشتند و پس گذشتن از گرم خانه و ميان در، وارد بينه شده از پله هاي اطراف بينه بالا رفته و پاهاي خود را در حوض كوچكي که آب جاري در آن روان بوده، آب كشيده و به قسمت سر بينه وارد مي شدند . در اين هنگام متصدي حمام به آن ها دو لنگ مي داده كه یكي را دور كمر و ديگري را روي دوش انداخته و خود را خشك مي کردند. در بعضي از موارد از كارگر حمام مي خواستند كه آنها را در اين محل مشت و مال دهد. در خاتمه لباس پوشيده و پس از پرداخت پول و تشكر از اوستاي حمام، از طريق هشتي ورودي خارج مي شدند [3].
حال كه به خوبي با فضاها و نحوه قرارگيري آنها آشنا شدیم، مي توانيم دقیق تر به رازهاي نهفته در اين فضاها پی ببريم. براي داشتن حمامی خوب، به چه چيزهایي نيازمندیم؟
به سوی بهینه سازی انرژي جهت جلوگيري از اتلاف انرژي گرمايي داخل حمام- كه صرف گرم کردن فضاها می شود – در شهرهاي واقع در مناطق گرم و خشك و خصوصاً در مناطق سرد، كالبد ساختمان تا حد ممكن در داخل زمين قرار مي گرفته است. [3] د ر اين حمام ها فقط سردر، روي زمين بوده و باقي جداره ي حمام ها در اين حالت با دیوار بسيار ساده اي جدا از سازه و معماري حمام براي جدا نمودن حريم بام حمام از معابر، ساخته مي شده است. [16] البته احداث حمام در زيرزمين، د اراي فوايد دیگري چون استحكام بنا و سهولت آب رساني نيز بوده است. حمام زند شيراز، حمام خان یز د، حمام سلطنتي باغ فين كاشان، حمام خان كاشان، حمام قاضي لر در بازار خلخال نمونه هايي از اين نوع حمام ها هستند .
در كرانه جنوبي درياي خزر به دليل معتدل بودن اقليم و همچنين بالا بودن سطح آب هاي زيرزميني، حمام در عمق كمتر و حتی روي زمين ساخته مي شو د. اين مورد در سواحل جنوبي كشور نيز صادق است. زيرا حرارت و رطوبت هوا بسيار زياد و سطح آب هاي زيرزميني در اكثر مناطق آن بالا مي باشد. [3] در اصفهان نيز بالا بودن آب هاي تحت الارضی باعث شد كه كل حمام بيرون از خاك مستقر شود. [16]
حال كه به خوبي با فضاها و نحوه قرارگيري آنها آشنا شدیم، مي توانيم دقیق تر به رازهاي نهفته در اين فضاها پی ببريم. براي داشتن حمامی خوب، به چه چيزهایي نيازمندیم؟
به سوی بهینه سازی انرژي جهت جلوگيري از اتلاف انرژي گرمايي داخل حمام- كه صرف گرم کردن فضاها می شود – در شهرهاي واقع در مناطق گرم و خشك و خصوصاً در مناطق سرد، كالبد ساختمان تا حد ممكن در داخل زمين قرار مي گرفته است. [3] د ر اين حمام ها فقط سردر، روي زمين بوده و باقي جداره ي حمام ها در اين حالت با دیوار بسيار ساده اي جدا از سازه و معماري حمام براي جدا نمودن حريم بام حمام از معابر، ساخته مي شده است. [16] البته احداث حمام در زيرزمين، د اراي فوايد دیگري چون استحكام بنا و سهولت آب رساني نيز بوده است. حمام زند شيراز، حمام خان یز د، حمام سلطنتي باغ فين كاشان، حمام خان كاشان، حمام قاضي لر در بازار خلخال نمونه هايي از اين نوع حمام ها هستند .
در كرانه جنوبي درياي خزر به دليل معتدل بودن اقليم و همچنين بالا بودن سطح آب هاي زيرزميني، حمام در عمق كمتر و حتی روي زمين ساخته مي شو د. اين مورد در سواحل جنوبي كشور نيز صادق است. زيرا حرارت و رطوبت هوا بسيار زياد و سطح آب هاي زيرزميني در اكثر مناطق آن بالا مي باشد. [3] در اصفهان نيز بالا بودن آب هاي تحت الارضی باعث شد كه كل حمام بيرون از خاك مستقر شود. [16]
حمام گلشن لاهيجان، حمام عليقلي آقا در اصفهان و حمام حريره د ر جزيره كیش از اين نوع اند. به دليل جلوگيري از پرگويي، وارد محاسبات مربوط نمي شويم و تنها اشاره مي کنيم كه انتقال حرارت از دیوارهاي داخل خاك بسيار كم مي باشد . همچنين ضخامت زياد دیوارها نيز به اين امر كمك فراواني مي کند.
مسئله ی دیگري كه به حفظ انرژي گرمايشی كمك فراواني مي کند پيچ در پيچ بودن راهروهاي ارتباطي، به خصوص راهروي ورودی و راهروی ميان در بوده است. به عنوان مثال در حمام وكیل كرمان، راه ارتباطي ميان درگاه ورودی به حمام و سر بينه و از سر بينه به گرم خانه (ميان در)، با دو چرخش 90 درجه باعث جلوگيري از اتلاف گرما شده است. [12]
مسئله ی دیگري كه به حفظ انرژي گرمايشی كمك فراواني مي کند پيچ در پيچ بودن راهروهاي ارتباطي، به خصوص راهروي ورودی و راهروی ميان در بوده است. به عنوان مثال در حمام وكیل كرمان، راه ارتباطي ميان درگاه ورودی به حمام و سر بينه و از سر بينه به گرم خانه (ميان در)، با دو چرخش 90 درجه باعث جلوگيري از اتلاف گرما شده است. [12]
در حمام سلطان ميراحمد کاشان نيز، ميان در با دو چرخش 90 درجه به گرم خانه می رسد. در حمام شاه واقع در بازار اصفهان، حمام گنج علي خان کرمان و حمام بزرگ باغ فين كاشان نيز اين تغيير زاويه به وضوح دیده مي شود .
به جز دو مورد ياد شده به موارد زير مي توان اشاره كرد:
به جز دو مورد ياد شده به موارد زير مي توان اشاره كرد:
– محدود بودن سطوح فضاهاي گرم خانه نسبت به سر بينه و رخت کنها
– به حداقل رساندن سطوح خارجي به خصوص سطوح خارجی گرم خانه
– نورگيري خارجي محدود و عمدتاً در سقف ها
– استفاده حداكثر از انرژي تولیدشده در طول استحمام [17]
به عنوان مثالي جهت مورد آخر، مي توان به دود کش ها و … اشاره كرد كه در ادامه خواهد آمد.
– به حداقل رساندن سطوح خارجي به خصوص سطوح خارجی گرم خانه
– نورگيري خارجي محدود و عمدتاً در سقف ها
– استفاده حداكثر از انرژي تولیدشده در طول استحمام [17]
به عنوان مثالي جهت مورد آخر، مي توان به دود کش ها و … اشاره كرد كه در ادامه خواهد آمد.
سیستم آب رسانی
«آب بسيار نريزد، چندان ريزد كه اگر گرمابه بان بيند كراهيتش نيايد. [18]»
آب مورد نياز حمام از آب نهرها، قنات ها و یا از آب چاه تأمین مي شد. [3] مسئله مهم مورد توجه، عدم استفاده از آب غصبی بوده است.
به نظر برخي از اساتید حتی اگر حمام در كنار قنات باشد، چاهي را جهت استفاده از آب آن حفر مي کردند. اهالي محل هم حتی براي وضو گرفتن، از همين آب استفاده مي کردند. در حمام داخل ارگ كريم خانی شيراز – با وجود اينکه قنات داشته است- چاهي مخصوص ايجاد كرده بودند. [11] ولي مطابق آنچه قبلاً گفتيم، یکی از دلايل ساختن حمام در زيرزمين، استفاده از آب های جاری بوده است تا اين آب بر حمام سوار و مسلط باشد . شاید اگر بيم آلودگي آب جاري و يا غصبي بودن آن مي رفته، در كنار حمام چاه حفر مي شده است. در کنار حمام هاي روي زمين نيز چاه حفر مي کنده اند.
«از اين جهت هر جاي شهر به قدر شش ذرع چاه حفر مي کنند، مي رسد به چشمه آب صاف گوارا كه مايه ي شرب تمامي اهالي است. اين رسم در اصفهان در تمام حمام ها جاري است و هیچ یک را از آب جاري آب نمي کنند. اگرچه آب نهر جنب آن و مسلط هم باشد. [19]
انتقال آب از آب جاري به داخل حمام زيرزمين چندان مشكل نیست؛ اما انتقال آب از چاه به حمام، خصوصاً حمامي كه در روي زمين قرار دارد، در حالت عاد ي غيرممكن است. شايد شما نيز چون ما، به اين فكر افتاده ايد كه آيا در آن زمان پمپ وجود داشته است؟
در مجاور حمام هايي كه از آب چاه استفاده مي کردند یك چاه حفر مي شده است و آب آن توسط انسان و يا یك یا دو گاو نر اخته بيرون كشيده مي شد [3] به اين چاه، گاو چاه مي گفته اند. گاو چاه، چاهي است به شكل چندضلعی يا استوانه، كه عموماً با آجر جداره سازي شده است. آب آن با نيروي گاو و كنترل آب کش به داخل حوض ذخيره ي آب، بر روي بام منتقل می شده است. [16]
در مجاور حمام هايي كه از آب چاه استفاده مي کردند یك چاه حفر مي شده است و آب آن توسط انسان و يا یك یا دو گاو نر اخته بيرون كشيده مي شد [3] به اين چاه، گاو چاه مي گفته اند. گاو چاه، چاهي است به شكل چندضلعی يا استوانه، كه عموماً با آجر جداره سازي شده است. آب آن با نيروي گاو و كنترل آب کش به داخل حوض ذخيره ي آب، بر روي بام منتقل می شده است. [16]
مسيري را كه گاو بايد طي مي کرد ه تا آب را بالا بكشد به صورت سرازيري مي کندند تا گاو نیروی كمتري را براي اين كار صرف كند و دیرتر خسته شود. به اين مسير شيب دار، چهار گاو يا گاورو مي گويند.[3] گاورو عموماً مسقف بوده و طول آن كمي بيشتر از عمق چاه است. طويله اي نيز براي نگهداري گاو دارد [16].
آب درون حوض كه با نيروي گاو به روي بام انتقال یافته بود، با كانالي سرپوشيده به حوضچه هاي كوچكي كه نقش مقسم آب را داشتند انتقال مي یافت. ورودي هاي شريان آب داخل حوضچه با پارچ هاي كنترل مي شد تا آب مورد نياز محل هاي مصروفه به طرف آنها جريان يابد. در حمام هاي اصفهان، حوض آب باید در مرتفع ترين نقطه بام قرار مي گرفت تا آب بتواند به صورت آزاد جريان پيدا كند. [16]
آب از حوض ها توسط لوله هاي سفالين به نام تنبوشه به خزينه منتقل می شده است. [3]
مواقعي كه مي خواستند آب خزينه را عوض كنند، آن را خالي كرده و پس از شست و شوي خزينه، آب را توسط تنبوشه ها از حوض به خزينه منتقل مي کردند. [3]
در بعضي از حمام ها به جای تنبوشه هاي سفالی، جوی های سنگي و يا هر دو قرار داشته است. به عنوان مثال می توان به حمام حريره جزيره کیش (دوره ايلخاني) اشاره كر د. [20]
در حمام رهنان واقع د ر اطراف اصفهان، منبع آبي در ارتفاع حدود سه متر از سطح زمين در كنار چاه قرار داشته كه به وسیله سیستم گاوچاه، از آب چاه پر می شده است. [21]
توجه کنید که حوض کوچکی که در سربینه قرار دارد و افراد پاهاي خود را د ر آن آب مي کشيدند، كوچك بوده است و باید آب جاري در آن روان باشد تا در حد كر براي طهارت باشد . [3] پس آب بايد در آن نيز جاري باشد .
حركت آب به داخل تاسيسات حمام، باعث ايجاد فشار و در نتيجه، كاركرد جالب فواره ها مي شده است؛ اما در تاسيسات آبي قدیم، به استثنای فواره ها، به علت آسيب پذيري تنبوشه، از آب تحت فشار استفاده نمي شده است. [16]
گاهی سعی می کردند تا از زیبایی های بصری حرکت آب نیز بهره ببرند .
مواقعي كه مي خواستند آب خزينه را عوض كنند، آن را خالي كرده و پس از شست و شوي خزينه، آب را توسط تنبوشه ها از حوض به خزينه منتقل مي کردند. [3]
در بعضي از حمام ها به جای تنبوشه هاي سفالی، جوی های سنگي و يا هر دو قرار داشته است. به عنوان مثال می توان به حمام حريره جزيره کیش (دوره ايلخاني) اشاره كر د. [20]
در حمام رهنان واقع د ر اطراف اصفهان، منبع آبي در ارتفاع حدود سه متر از سطح زمين در كنار چاه قرار داشته كه به وسیله سیستم گاوچاه، از آب چاه پر می شده است. [21]
توجه کنید که حوض کوچکی که در سربینه قرار دارد و افراد پاهاي خود را د ر آن آب مي کشيدند، كوچك بوده است و باید آب جاري در آن روان باشد تا در حد كر براي طهارت باشد . [3] پس آب بايد در آن نيز جاري باشد .
حركت آب به داخل تاسيسات حمام، باعث ايجاد فشار و در نتيجه، كاركرد جالب فواره ها مي شده است؛ اما در تاسيسات آبي قدیم، به استثنای فواره ها، به علت آسيب پذيري تنبوشه، از آب تحت فشار استفاده نمي شده است. [16]
گاهی سعی می کردند تا از زیبایی های بصری حرکت آب نیز بهره ببرند .
سيستم دفع فاضلاب
دفع فاضلاب حمام بسيار مهم و حياتي است. چرا كه حجم عظيمي از آب وارد حوض ها مي شود و هرچند كه حوض ها به طور كامل تخليه نمي شده است اما همواره جريان ثابتي از آب جريان داشته است تا آب كر جاري باشد؛ پس نیاز است كه اين آب تخليه شود . در دفع فاضلاب نكته حياتي دیگري نيز مطرح بوده است. به ياد دارید كه در قسمت قبل در مورد اهميت آب پاك و اصرار ايرانيان، در طول زمان، بر نيالودن آب سخن گفتيم.
دفع فاضلاب بايد به گونه ای باشد كه باعث آلودن آب هاي پاك نشود. به خصوص كه پدران ما از توانايي جذب آب توسط خاك مطلع بوده اند. در منابع تاریخی مي خوانيم كه فاضلاب برخي از حمام هاي بغداد تا زمان مقتدي عباسي به دجله مي ريخت. وي دستور داد كه مجاور هر حمام چاهي حفر شود و آب هاي آلوده را در دجله نريزند. [22]
همچنين در وقفنامه ربع رشیدي تأکید شده است كه چركاب حمام هاي ربع رشیدي در نهر آب پاك وارد نشود. [23]
دفع فاضلاب به جز حفر چاه عميق به دو طريق ديگر نيز انجام مي شده است. د ر شهرهايي كه آب هاي سطحي بالا بوده است، مانند اصفهان، كندن چاه عميق ممكن نبوده است. بنابراين دفع فاضلاب با استفاده از چند چاه انجام مي شده است.
دفع فاضلاب بايد به گونه ای باشد كه باعث آلودن آب هاي پاك نشود. به خصوص كه پدران ما از توانايي جذب آب توسط خاك مطلع بوده اند. در منابع تاریخی مي خوانيم كه فاضلاب برخي از حمام هاي بغداد تا زمان مقتدي عباسي به دجله مي ريخت. وي دستور داد كه مجاور هر حمام چاهي حفر شود و آب هاي آلوده را در دجله نريزند. [22]
همچنين در وقفنامه ربع رشیدي تأکید شده است كه چركاب حمام هاي ربع رشیدي در نهر آب پاك وارد نشود. [23]
دفع فاضلاب به جز حفر چاه عميق به دو طريق ديگر نيز انجام مي شده است. د ر شهرهايي كه آب هاي سطحي بالا بوده است، مانند اصفهان، كندن چاه عميق ممكن نبوده است. بنابراين دفع فاضلاب با استفاده از چند چاه انجام مي شده است.
چاه اول عموماً باعث ته نشين شدن فضولات و لجن مي شده و سریعاً پر مي شده است؛ سرريز آن به چاه بعدي منتقل مي شده تا آب زلال بتواند به راحتی جذب زمين گردد .
بنابراين جهت تخليه لجن، فضايي روباز مورد نياز بوده كه عموماً در جوار انبار سوخت روباز است. [16]
امروزه اين سيستم دفع فاضلاب را سپتیك تانك مي گويیم. در حمام حاجي رئیس تربت حیدریه (قدمت 110 ساله) فاضلاب به چاه هايي با فواصل فراواني از هم هدايت و دفع مي شده است. [24]
روش دوم از طريق فاضلاب سطحي بوده است. به عنوان مثال فاضلاب حمام چهارفصل اراك، به آسانی به سيستم فاضلاب شهري متصل شده است. [25] فاضلاب حمام حريره در جزيره كیش به وسیله جوي هاي سنگي به بيرون از حمام هدايت مي شده است. [20]
ملاحظات دیگري نيز مدنظر بوده است. براي خروج آب آلود ه نحوه ي ساخت زیرآب ها مشخص بوده است: سوراخ زیرآب گرم خانه بسيار تنگ باشد كه عفونت بيرون نياید. [14]
بنابراين جهت تخليه لجن، فضايي روباز مورد نياز بوده كه عموماً در جوار انبار سوخت روباز است. [16]
امروزه اين سيستم دفع فاضلاب را سپتیك تانك مي گويیم. در حمام حاجي رئیس تربت حیدریه (قدمت 110 ساله) فاضلاب به چاه هايي با فواصل فراواني از هم هدايت و دفع مي شده است. [24]
روش دوم از طريق فاضلاب سطحي بوده است. به عنوان مثال فاضلاب حمام چهارفصل اراك، به آسانی به سيستم فاضلاب شهري متصل شده است. [25] فاضلاب حمام حريره در جزيره كیش به وسیله جوي هاي سنگي به بيرون از حمام هدايت مي شده است. [20]
ملاحظات دیگري نيز مدنظر بوده است. براي خروج آب آلود ه نحوه ي ساخت زیرآب ها مشخص بوده است: سوراخ زیرآب گرم خانه بسيار تنگ باشد كه عفونت بيرون نياید. [14]
سيستم گرمايش آب
شهوت دنيا مثال گلخنست
كه ازو حمام تقوي روشن است
لیك قسم متقي زين تون صفاست
زآ نکه در گرمابه است و در نقاست
اغنيا ماننده ي سرگين كشان
بهر آتش کردن گرمابه بان
اندريشان حرص بنهاده خدا
تا بود گرمابه گرم و با نوا
ترك اين تون گوي و در گرمابه ران
ترك تون را عين آن گرمابه د ان [26]
كه ازو حمام تقوي روشن است
لیك قسم متقي زين تون صفاست
زآ نکه در گرمابه است و در نقاست
اغنيا ماننده ي سرگين كشان
بهر آتش کردن گرمابه بان
اندريشان حرص بنهاده خدا
تا بود گرمابه گرم و با نوا
ترك اين تون گوي و در گرمابه ران
ترك تون را عين آن گرمابه د ان [26]
تأمین حرارت داخل ساختمان حمام به طور مستقيم امكان نداشته است. زيرا در گذشته حرارت مصنوعي عمدتاً از طريق احتراق مواد آلي حاصل می شده و دود و گاز كربنیك حاصل از آن، تنفس و فعاليت انسان در فضاي بسته حمام را غیرممکن مي کرده است. [3]
«زغال افروخته و آتش سوخته داخل حمام نباشد. [14] لذا حرارت مورد نياز در خارج از فضاي زيستي حمام و از طريق سوزاند ن مواد آلي در تون (آتشدان) انجام می شده است؛ كه در زير دیگ خزينه حمام قرار داشته و آب خزينه را گرم مي کرده است.
«زغال افروخته و آتش سوخته داخل حمام نباشد. [14] لذا حرارت مورد نياز در خارج از فضاي زيستي حمام و از طريق سوزاند ن مواد آلي در تون (آتشدان) انجام می شده است؛ كه در زير دیگ خزينه حمام قرار داشته و آب خزينه را گرم مي کرده است.
دیگ حمام ظرف مدور فلزي لبه پهني مقاوم و از جنس فلز هفتجوش يا به عبارتي تركیبي از روي، مس، قلع، سرب و مواد دیگر بوده كه در مجموع جنس محكمي داشته است. اين دیگ به شكل صفحه اي مقعر- شكلي بين دیگ و صفحه مسطح – بوده است و آن را تيان می گفته اند .
تيان به قطر 60 الي 110 سانتي متر و به ضخامت دو الي سه سانتي متر بوده و تون حمام، درست زير آن قرار داشته است. تيان مي بايست در مقابل آتش زير آن مقاوم باشد. اتاق تون به گذر عمومي راه داشته كه از آن طريق مواد سوختي وارد انبار حمام می شده است. مواد سوختي غالباً سرگين (فضولات گاو و گوسفند)، خار و خاشاك و يا برگ درختان بوده است كه توسط تون تاب جهت گرم كردن تون حمام مورداستفاده قرار مي گرفته است. [3] و [11] و [7]
تيان به قطر 60 الي 110 سانتي متر و به ضخامت دو الي سه سانتي متر بوده و تون حمام، درست زير آن قرار داشته است. تيان مي بايست در مقابل آتش زير آن مقاوم باشد. اتاق تون به گذر عمومي راه داشته كه از آن طريق مواد سوختي وارد انبار حمام می شده است. مواد سوختي غالباً سرگين (فضولات گاو و گوسفند)، خار و خاشاك و يا برگ درختان بوده است كه توسط تون تاب جهت گرم كردن تون حمام مورداستفاده قرار مي گرفته است. [3] و [11] و [7]
دماي آب خزينه پس از گرم شدن معمولاً چنان بوده كه امكان استفاده از خزينه ممكن نبوده است. البته در بعضي از حمام ها، دماي آب خزينه براي تردد کوتاه مدت مناسب بوده است؛ اما در بعضي دیگر، خزينه آب د اغ از خزينه آب ولرم جدا بوده است.
به عنوان مثال در حمام حريره واقع در جزیره ی كیش، می بینیم كه در جبهه ی شمال غربي فضايي است با دو مخزن آب سرد و گرم كه اين دو مخزن به چاله ی كوچكي د ر جلو منتهي می شو د كه محل مخلوط كرد ن آب سر د و گرم
بوده است. [20] در حمام وكیل شيراز، سه خزينه با سقف گنبدي وجود دارد كه در وسط، خزينه آب گرم با دو دیگ مسي بزرگ در كف، در سمت راست خزینه ی آب سرد و در سمت چپ خزینه ای با آب ولرم – كه با خزينه گرم ارتباط دارد – تعبیه شده است. [27]
در حمام دیگري می بینیم كه دو خزينه ي بالا و پايين داشته است. خزينه پايين خزينه متوسطي بود كه سالمندان و نوجوانان در آن فرو مي رفتند ولي خزینه بالا وسيعتر بود و با چندين پله از خزينه پايين بدان وارد مي شدند و جايگاه افراد معدودي بود . ضمناً آب خزينه پا يين معتدل داغ و آب خزينه بالا حدوداً جوش بود. پس از تخليه آب خزينه پايين، آب جوش از خزينه بالا از مسير تنبوشه به خزينه پايين سرازير مي شد . ديگ حمام نيز در گوشه اي از خزينه بالا واقع بود [28]. در حمام حاجي رئیس تربت حیدریه آب خزينه مردانه به وسیله تنبوشه هاي سفالي از گرم خانه به استخر چهار حوض منتقل و سپس به حوض های سرد، گرم و نيم گرم خزينه هدايت می شد. [24]
حتی چنانچه قبل از اين هم اشاره كردیم – با وجود آنكه آب استخر چهار حوض سرد بوده است، در بعضي از حمام ها، مانند حمام سلطنتي باغ فين، كف آن هم تيان داشته است و آب آن را هم گرم مي کرده اند .
می بينيم كه استادان کهن ما، با چه تفكر بی نظیری، آب گرم را تهيه نموده و آن را به قسمت های مختلف حمام مي رسانده اند و حتی با تعبيه ي خزينه هايي با دماهاي مختلف، امكان پاسخ به هر سليقه اي را فراهم مي نموده اند.
چرا كه – آ نگونه كه در رساله هاي پزشكي مانند قانون در طب ابوعلي سينا و … مطالعه مي كنيم– پزشكان براي بيماران با مزاجهاي مختلف، استحمام با آب هايي با دماهاي مختلف را توصيه مي نموده اند. «بر تون تاب است كه گرماي ديگ گلخنش، هم مزاج گرمابه رفتگان باشد [29.]
سخن آخر در اين مورد آن که بناهایي كه دو یا چند حمام داشتند، بايستي چنان طراحي مي شدند كه همه ي حمام ها از یك فضاي پشتيباني مشترك (یك فضا با چند تون) استفاده كنند. [12] به گونه ای كه خزانه ها به هم چسبيده بودند و از یکجا گرم مي شدند. [11]
بوده است. [20] در حمام وكیل شيراز، سه خزينه با سقف گنبدي وجود دارد كه در وسط، خزينه آب گرم با دو دیگ مسي بزرگ در كف، در سمت راست خزینه ی آب سرد و در سمت چپ خزینه ای با آب ولرم – كه با خزينه گرم ارتباط دارد – تعبیه شده است. [27]
در حمام دیگري می بینیم كه دو خزينه ي بالا و پايين داشته است. خزينه پايين خزينه متوسطي بود كه سالمندان و نوجوانان در آن فرو مي رفتند ولي خزینه بالا وسيعتر بود و با چندين پله از خزينه پايين بدان وارد مي شدند و جايگاه افراد معدودي بود . ضمناً آب خزينه پا يين معتدل داغ و آب خزينه بالا حدوداً جوش بود. پس از تخليه آب خزينه پايين، آب جوش از خزينه بالا از مسير تنبوشه به خزينه پايين سرازير مي شد . ديگ حمام نيز در گوشه اي از خزينه بالا واقع بود [28]. در حمام حاجي رئیس تربت حیدریه آب خزينه مردانه به وسیله تنبوشه هاي سفالي از گرم خانه به استخر چهار حوض منتقل و سپس به حوض های سرد، گرم و نيم گرم خزينه هدايت می شد. [24]
حتی چنانچه قبل از اين هم اشاره كردیم – با وجود آنكه آب استخر چهار حوض سرد بوده است، در بعضي از حمام ها، مانند حمام سلطنتي باغ فين، كف آن هم تيان داشته است و آب آن را هم گرم مي کرده اند .
می بينيم كه استادان کهن ما، با چه تفكر بی نظیری، آب گرم را تهيه نموده و آن را به قسمت های مختلف حمام مي رسانده اند و حتی با تعبيه ي خزينه هايي با دماهاي مختلف، امكان پاسخ به هر سليقه اي را فراهم مي نموده اند.
چرا كه – آ نگونه كه در رساله هاي پزشكي مانند قانون در طب ابوعلي سينا و … مطالعه مي كنيم– پزشكان براي بيماران با مزاجهاي مختلف، استحمام با آب هايي با دماهاي مختلف را توصيه مي نموده اند. «بر تون تاب است كه گرماي ديگ گلخنش، هم مزاج گرمابه رفتگان باشد [29.]
سخن آخر در اين مورد آن که بناهایي كه دو یا چند حمام داشتند، بايستي چنان طراحي مي شدند كه همه ي حمام ها از یك فضاي پشتيباني مشترك (یك فضا با چند تون) استفاده كنند. [12] به گونه ای كه خزانه ها به هم چسبيده بودند و از یکجا گرم مي شدند. [11]
ادامه دارد…
