ماخذ : اولین کنفرانس بین المللی سرمایش، گرمایش و تهویه مطبوع – خرداد 1388
تالیف: مهندس روح الله واصف

چکیده

در تاریخ این مرز و بوم، احترام پدران ما به شأن و مقام والای انسانی کاملاً مشهود است. گرمابه از نمونه هایی درخور و قابل توجه در این مورد است. گذشته از این چنین مواردی بیانگر این نکته اساسی است که علم گرمایش و سرمایش و تهویه مطبوع، علمی وارداتی نبوده است. در این مقاله آب رسانی، دفع فاضلاب، تهویه و گرمایش مناسب در یک گرمابه، از دید مهندسی تاسیسات مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

مقدمه

حمام به لحاظ اصول فني كه بايد در ساختش رعايت شود از پيچيده ترين انواع بناست. اين پيچيدگي معلول ضرورت جريان دائم آب در بنا و گرم کردن آب و هواي داخل بناست. تأمین آب، آب رساني به فضاهاي مختلف، شيوه ي عايق بندي مخازن گوناگون آب و نگه داري آب در آنها و همچنين روش گرم كردن آب و تفكيك آب هاي سرد و گرم و ولرم از يکديگر و دفع فاضلاب و جلوگيري از تداخل آن با آب تميز از  مشكلات فني ساخت حمام بوده است.
به اين مسائل بايد اينها را نيز افزود: چگونگي گرم کردن فضاهاي مختلف حمام، به ميزان مناسب هر فضا؛ جلوگيري از تبادل حرارت و رطوبت د ر بين فضاهاي حمام و حمام با بيرون آن؛ تهويه ي فضاهاي مختلف؛ شيوه انبار كردن سوخت و چگونگي افروختن آتش در مجاورت بنا، به گونه اي كه مزاحمت و خطري براي مردم نداشته باشد و مانند اینها.

متن مقاله

ايرانيان پیش از اسلام به اهميت پاكیزگی و نيز اهميت آب پاك وقوف كامل داشته اند. چنان که فرشته ي نگاهبان آب را گرامي مي داشته اند و از آلودن آب پرهيز مي کرده اند. آنان حتی اهميت گرمابه را نيز مي دانسته اند. چنان که از طبيبي به نام تباذوق ياد شده كه به انوشيروان نصيحت نموده است: «هر دو روز گرمابه رو از آن که گرمابه از فقر بدن، خلط ها بيرون آرد كه دارو بدان نرسد. [1] » 

با ظهور اسلام، اهميت پاكي و پاکيزگي دو صد چند ان شد. حال آنکه خو د مسلمانان که به ايران آمده بودند تا پيش از اين هرگز به حمام به معناي اخص آن گام ننهاده بودند . پيامبر اكرم (ص) مسلمانان را مژد ه می دهد که: «به زودی سرزمين عجم – ايران- بر شما گشوده خواهد شد و شمايان در آن خانه هايي به نام حمام خواهيد يافت [2]».
وجو د احادیث فراوان در باب اهميت پاكیزگي و نبوغ ايراني درهم آميخت و آميزه اي فراهم آور د تا نه تنها تن، كه جان را تازگي بخشد .
احداث حمام از جمله كارهاي عام المنفعه محسوب مي شده است و امرا و صاحب منصبان به احداث حمام در مركز شهر و يا بازار اقدام مي کرد ند. بزرگان محلات مختلف نيز در مركز محله و يا گذرها براي اهل آن محل حمام مي ساختند. [3]
 گاهي مر دم در ساختن حمام، نظري به عایدي آن نداشتند. [4]
بعضي از حمام ها نيز وقفي بوده اند ؛ مانند دو حمام بزرگ و كوچك عليقلي آقا در محله بيدآباد اصفهان. [3] برخي از حمام ها هم محل كسب و درآمد بو د. چندان که در تاريخ مي خوانيم، صاحب یکی از حمام هاي بصره گفته بوده كه از درآمد حمامش روزانه هزار درهم سود كسب كرده است. [5]
طبق منابع تاريخي، بسياری از معماران و استادکاران گرمابه هاي كوفه و بصره در قرون نخستين اسلامي، ايراني بوده اند ؛ مانند اسواري معمار ايراني كه حمام بصره را ساخت. [5] در جريان حفريات باستان شناسي سيراف در حاشيه خلیج فارس، بقاياي حمامي مربوط به سده هاي نخستين اسلامي كشف شد كه ابعاد آن 5/ 17×11 متر و مشتمل بر رخت کن، گرم خانه، خزينه ها، توالت، تون حمام و انبار سوخت بوده است. [6]

دوره عباسيان ايجاد حمام هاي عمومي در شهرهاي مختلف رو به افزايش نهاد. [7] در دوره ي سلجوقيان، تحولات چشم گيري د ر گرمابه ها پدید آمد . گرچه آثار آنان د ر طي زمان و به ویژه در اثر حمله مغول از بين رفته است، اما تاريخ نشان مي دهد كه د ر شهرهاي مهم آن زمان حمام هاي پر رونقي وجود د اشته است. [7] مانند حمام شهر كهن جرجان واقع در استان گلستآن که آب با تنبوشه هاي سفالي به گرم خانه آن جريان داشته و کانال های متعدد ی از آجر براي آب و فاضلاب داشته است. حتی شيشه هاي مخصوص حجامت نيز در آن يافت شده است. [8] 
به نظر مي رسد معماران سلجوقي د ر ايجاد اين گونه بناها مبتكر بو ده اند. عصر شكوفايي ايجاد حمام ها را در دوره صفوي دانسته اند . [7] و [6] به نوشته شاردن، سياح فرانسوي كه مدتي را در اصفهان گذرانده است، اين شهر در آن زمان 272 حمام داشته است. [6] برخي احداث حمام ها به اين شكل به جامانده و با اين سيستم حرارتي را به شيخ بهايي منسوب مي دانند. [9]

 


پس از دوره ي صفوي، احداث حمام به شيوه ي گذشته ادامه يافت و نمونه هاي زيبايي مانند حمام وكیل شيراز ايجاد گردید. در قرن حاضر حمام هاي خصوصي در منازل مرسوم و ايجاد و گسترش حمام به سبك سابق متوقف گردید.
البته در معماری بومی و سنتي جنوب ايران مي بينيم كه در داخل بناهاي بزرگ غير از آب انبار اختصاصي حمام نيز وجو د دار د. [10]
در ساخت حمام ها، ملاحظاتي جهت استفاده زنان و مردان داشته اند . معمولاً براي اين امر دو حمام مي ساختند و راه آ نها حتی از یك كوچه نبوده است. [11] یكي از حمام ها كوچك تر وجهت استفاده ي خانم ها بوده است. [6] اما هر دو حمام د ر یك بنا بوده است و طوري مسئله را حل مي کر ده اند كه خزانه ها به هم چسبيده بود و از یکجا گرم مي شدند؛ مانند حمام سلطان ميراحمد كاشان و حمام علی قلی آقاي اصفهان.
در بعضي محله ها كه فقط یك حمام داشتند، بعضي روزها به زن ها و بعضي روزها به مر دها اختصاص داشت [11] و يا از سحر تا ساعت هشت صبح مردانه و در طي روز زنانه بوده اند .
 

به هرحال استفاده از یك حمام را به دليل مسائل بهداشتي براي زن و مرد صحيح نمی دانستند . [11] همچنين در برخي موارد (مانند حمام چهارفصل اراك) دو حمام به زنان و مردان مسلمان و دو حمام به مردان و زنان اقلیت های دینی اختصاص داشته است. [12]
آنچه که از پي مي آید، نگاهي به اين مجموعه ارزشمند و بي نظير است كه سعي شد ه است بيشتر از دید گاه تاسيسات گرمايشی، آب رساني، تهويه و … به آن نگريسته شود . نگارنده، حاصل مطالعات خود را نه تنها ناكافي مي داند كه معتقد است در هر یك از گرمابه هاي موجو د، فني خاص نهفته است كه به مطالعه و کنکاشی ژرف نياز دار د. «نفسقرارگيري حمام هاي عمومي ما در زمره ي آثار برجسته معماري اين سرزمين تأمل برانگیز و اعجاب آور است و نمي توان آن را تنها محصول تأکید شرع مقدس اسلام بر تطهير مداوم بدن دانست.
حمام، بنايي خدماتي است كه لازمه زندگی انسان است؛ اما اقوام و فرهنگ های مختلف كمتر به كیفيت معماری آن نظر داشته اند. حال آنکه
توجه به هنر معماري و فضاسازي د ر ساده ترين حمام هاي ما مشهود و قابل درک است. اين اهميت حمام و ظرافت و دقت در آن را بايد پیش از هر چيز، نشانه احترام به انسان در فرهنگ ما دانست. در اين فرهنگ انسان موجودی والا و محترم است كه هر مكاني شايسته حضور و مقام او نيست؛ و از این رو، حمام نيز، مانند همه بناهايي كه مكان زيست انسان اند، بايد فضايي در خور و گران مايه باشد كه دل او را آرامش بخشد، روحش را بنوازد و او را بزرگ و ارجمند بدار د. [12]»

كمي از معماري

«دیگر آنکه وسیع الفضا باشد که نفس های مردم و بخار آبی که متصاعد می گردند محتبس و محتقن نشود که موجب وحشت روح و عدم انبساط نفس گرد ند. [38] » 
براي صحبت در مورد ويژگي هاي حمام ها، لازم است در مورد معماري حمام شامل شكل فضاها، كاربرد و چيدمان آنها اندکي تأمل كنيم. چرا كه پدران ما، چنان ماهرانه به حل روابط فضاها و نوع قرارگيري آنها پرداخته اند كه حتی حل مشكلات بزرگي چون كنترل دما، كنترل رطوبت، تهويه و تأمین آب مور د نياز نيز در كنار آن سهل و آسان شده است. هرچند كه حل هر یك، خود راه حل شگرف و گاه حيرت انگيز دارد . لذا لازم است فضاها را بشناسيم.
نكته ي اصلي اين است كه اگر انسان یک دفعه از محل گرم به محل سرد و يا برعكس وارد شود، به دليل تغيير قابل ملاحظه دماي هوا، ممكن است مريض شود . [11] به همين منظور سه فضاي عمده در حمام تعريف مي شود :
1- نيمه گرم و نيمه مرطوب [3](نسبتاً خشك) [11]
2- گرم و مرطوب
3- بسيار گرم و بسيار مرطوب [3]
«بدان که اثر طبيعي گرمابه، گرم شدن به وسیله هواي آن و خيس شدن به وسیله آب آن است، سراي اول خنک كننده و خيساننده و سراي دوم، گرم و نرم کننده و سراي سوم، گرم و خشك‌كننده است. [37] برخي فضاهاي حمام را تنها به دو قسمت تقسيم كر ده اند [12] و برخي تا چهار فضا را نيز برشمر ده اند [13]:
«حمام مركب است بر تركیب بدن انسان و از براي حمام چهارخانه است مثل چهار طبيعت جسد. [14]»
به هرحال، سه فضاي اصلي حمام عبارت اند از: بينه، ميان در و گرم خانه.
ساير فضاهايي كه در حمام قابل شناسایی است عبارت اند از: ورودي، هشتي، خزينه، خلوت، تون، چال حوض، جلوخان، آب انبار، گاورو، حياط و منبع آب.
اما كاربرد اين فضاها چيست؟
ورودي: بخشي از بناست كه بيرون بنا را به داخل آن مرتبط مي کند .
هشتي: فضاي مكث سر پوشيده د ر ورودي، كه معمولاً بلافاصله بعد از سردر و مدخل قرار ميگير د و قاعده آن ممكن است به شکل هاي مختلف باشد .
بينه: محل رخت کند ن و استراحت و گفتگو در حمام، كه پس از مدخل و پيش از گرم خانه قرار دار د.[12] براي ستردن موهاي اضافه در قسمتي از بينه، سلماني سر را می تراشيد. [11]
سر بينه: سكويي كه اطراف بينه را فرا گرفته است.
ميان در: فضاي ارتباطي ميان بينه و گرم خانه كه به شكل هشتي و يا یك دالان باریك و داراي ارتباط غيرمستقيم با بينه، گرم خانه، مستراح و اتاق تنظيف بوده است. [3] د ر اينجا یک يا دو سكو جهت انداختن لنگ و دولچه و اسباب حمام وجود داشته است. اتاق تنظيف از زمان صفويه در داخل گرم خانه قرار گرفته و در آن را از ميان در بسته اند. [11]
گرم خانه: محل اصلي استحمام كه فضاي داخل آن به چند محل جهت كیسه كش، تمیز کردن و خزانه ها تقسيم مي شده است. [11]
خلوت گرم خانه: فضايي در جوار گرم خانه كه مخصوص استحمام خواص بزرگان و اعيان بوده است.[12]
خزانه (خزينه): اتاقي كوچك براي شست وشو، در کنار گرم خانه و بر روي گلخن، كه در آن تا نيمه آب مي ريزند. [12] خزانه در حمام هاي كامل سه عدد بوده كه يکي براي آب گرم، يکي براي آب سرد و در وسط آن د و خزانه آب ولرم جاي مي گرفت. كسي در دو خزانه آب سرد و آب گرم نمي رفته است. اين دو را قله يا گله و مجموعه آن را قلتين مي گفتند. [11]
دستك: حوض كوچكي در خلوت گرم خانه كه آب را از داخل آن با دست بر روي خود مي ريزند. [15] در واقع اين حوض به جای خزانه عمل مي کرده است. [11]
تون، آتش خانه، گلخن: مكاني كه كوره حمام د ر آن قرار دارد و زير خزينه قرار دارد .
تيان: ظرفي فلزی در كف خزينه حمام، بر روي تون ، كه براي گرم کردن آب خزينه به كار مي رفته است.
چاله حوض، چال حوض یا چهار حوض: حوضی بزرگ و نسبتاً عمیق و معمولاً از آب سرد و در کنار گرم خانه که برای آب تنی و شنا به کار می رفته است. [12]
در حمام های اصفهان و کرمان استخری بزرگ برای این منظور می ساختند که محلی هم برای تماشا داشته است. [11] بعضی از چهار حوض ها مانند حمام باغ فین که یک حمام سلطنتی بوده است، دارای تیان بوده و همانند خزینه، آب آنها گرم می شده است. [3]
آب انبار: بنایی برای ذخیره آب، متشکل از مخزنی که معمولاً در زیرزمین است و سقفی گنبدین دار د. [12]
گاورو: فضایی طویل برای حرکت گاو است که به منظور کشیدن آب از چاه به کار می رود. [12]
گربه رو: مجرایی که از زیر کف حمام عبور می کند و فضای کمی دارد . د ر مورد کاربر د آن به تفصیل سخن خواهیم گفت.
بفرمایید حمام!
در اینجا شمایی از معماری یک حمام را مرور می کنیم تا کاربرد فضاهایی که پیش از این در مور د آن صحبت کردیم را دریابیم.
در کنار کوچه، ورودی حمام قرار دارد و بعد از آن دالان پیچ خورده، وارد هشتی می شویم. از هشتي وارد بينه حمام مي شويم. اين قسمت حكم ورود ي حمام را داشته و از ساير قسمت ها مجلل تر بوده و تزيينات بهتري د اشته است. در وسط آن نيز، حوض آب سرد قرار داشته است. جهت استحمام كفش ها را كنده و آنها را د ر قسمت كفش کن كه زير سكوي سر بينه مي باشد قرار می داده اند و وارد سر بينه مي شدند .
در اين قسمت لباس را كنده و در گوشه اي مي گذاشتند. پس از بستن لنگ مجدداً وارد بينه شده و بعد از گذشتن از راهروي پر ييچ ميان در، وارد گرم خانه مي شدند. [11] و [3] البته جهت نوره کشي، حنابندي يا حجامت بايد به اتاق هایي كه به همين منظور در ميان در قرار دارد وارد شد. پس از عبور از گر مخانه (صحن حمام) و بالا رفتن از چند پله، مشتريان از یك ورودی كوچك به صورت دولا وارد خزينه حمام مي شدند . فضاي خزينه گرم ترين و مرطوب ترين قسمت حمام است و صرف نظر از ورود ي كوچك آن، کاملاً محصور مي باشد. مشتريان حدود چند دقيقه و يا گاهي تا نيم ساعت در خزينه مي ماندند تا بدن خيس بخور د. پس از آن به گرم خانه مراجعه كرده و شروع به شست وشوي بدن مي كردند. افرادي كه توانايي مالي داشتند، از د لاك براي اين كار استفاده مي کردند. بعد از شستن بدن، مجدداً وارد خزينه شده و خود را پاك كرده و آب مي کشيدند .

دوره اصول طراحی
مانده تا شروع دوره
روز
ساعت
دقیقه
ثانیه
عضویت و ورود
شماره موبایل خود را وارد کنید
برگشت
کد تایید را وارد کنید
کد تایید برای شماره موبایل شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد تا دیگر
برگشت
رمز عبور را وارد کنید
رمز عبور حساب کاربری خود را وارد کنید
برگشت
رمز عبور را وارد کنید
رمز عبور حساب کاربری خود را وارد کنید
برگشت
درخواست بازیابی رمز عبور
لطفاً پست الکترونیک یا موبایل خود را وارد نمایید
برگشت
کد تایید را وارد کنید
کد تایید برای شماره موبایل شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد تا دیگر
ایمیل بازیابی ارسال شد!
لطفاً به صندوق الکترونیکی خود مراجعه کرده و بر روی لینک ارسال شده کلیک نمایید.
تغییر رمز عبور
یک رمز عبور برای اکانت خود تنظیم کنید
تغییر رمز با موفقیت انجام شد